Diverse artiklar publisert offentleg i aviser, blad o.l før 2000

Innleiing

Frå ca 2000 har eg skanna og teke vare på det eg har kome over av spesliell interesse i avisr, blad o.l. Dette er tilgjengeleg digitalt både lokal og på nettet.

Før 2000 vart aviser og blad med noko av interesse samla i store stablar. No (2013) fekk eg ultimatum frå kona: "Bunken med gamle aviser og blad under salongbodret må bort"!!! Dette dokumentet innheld det eg har skanna frå desse gamle avisene, blada og utklippa før alt på papir vart kasta. Seinar har også andre gamle ariklar blitt lagt inn i dette dokumentet.

Til dokumentstart

0. Skaala og Skaalataarnet

Artikkel om Skålatårnet publisert i Bergens Tidende 1916.
Kopi av artikkelen lagt ut på facebook av Jon Rasmus Langeset Vik i februar 2019.

Av O. Loen (Ole).

Når man med dampskibe reise indover Nordfjord, saa oppdager man at fjeldene blir høiere jo lenger ind man kommer. Lengst ute ved havet er det kun smaa aaser, som ligger skogbare paa begge sider av fjorden. Lenger inde har birk og or slaat røtter og aasene begynder at hæve sig til spidse knauser. Men jo længer ind en kommer, jo høier blir fjældene, indtil de længst inde hæver sig til høide av 5 - 6 tusen fot. 2 tusen fot oppover er de skogbevokst, men lenger oppe på de høieste topper ligger den evige sne og is .

Kommet saa langt ind som til faleide, hæver det sig en snebedækket top over alle de andre foran Jostedalsbræens ismasser. Med sin avrundede isse ser den ut som en hvælvet skaal. Derfor har den faat navnet Skåla.

Dette fjeld ser lokkende og majestætisk ut fra Faleide, som ligger 2-3 mil ute i fjorden.

Det lokket og vakte ogsaa doktor Kloumanns opmerksomhet, saa han i 1890 bestemte sig for at bygge Skålatårnet eller ogsaa kalle det Kloumannstaarnet paa fjellets top.

Skaala, som er 6172 fot, er et av de høiste fjeld i vid omkreds med stort utsyn over Jstedalsbræens ismasser og de omkringliggende fjelde - helt til Jotunheimen.

I forhold til høiden er det et av de letteste fjelde at bestige. Og nu siden taarnet og veien kom i stand, er det letvinteste fjeld i Norge at bestibe. Gamle saavel som unge med brukbare ben kan makelig gjøre turen op og ned på 10-12 timer.

Den 31. august 1890 var et følge ssom bestod av distriktslæge J. Kloumann, maleren Hans Dahl,stud. teol. G. Tandberg, student Kloumann, Helge, Rasmus og Ole Loen - paa Skaaletoppen, og den dag blev det bestemt at der skulde gaaes i gang med indsamling til et hus på toppen.

Paa et stykke papir, som ble gjemt i en flaske, stukket ind i varden paa toppen, skrev Hans Dahl følgende:

Paa toppen av Skaala, under uavbrutt dundrende salut av Helselbræen, omgitt av tyk taake, med et glimt av den blaa Jostedalsbræ, nødte til at ta vor fantasi til hjælp , staar vi uten ly i snedrev paa løse snedekte stene, som fremtig ordnet av menneskehænder skal gi ly for kommende, som vil følge i vore i snøen tydelig præged spor. Søndag kl. 2, den 31 august 1980 (Underskriverne).

Pladsen til huset blev da utstukket og der blev utset den helgiste plads for anlæg av en eventuel vei til toppen.

Året efter blev utsendt lister til tegning av frivillige bidrag til Skaaletaarnet av følgende mænd: distriktslæge Kloumann, ingeniør Petersen og lensmand Lund.

Den 8. juni 1891 blev der sluttet kontrakt mellem opsidderne paa gardene Loen, Tjugen, Hougen og Sande om avstaaelse av fri grund til vei og tomt.

Ved frivillige bidrag udkom i Loenbygden kr 174,50 ved siden av at opsidderne ydet en hel del gratis arbeid ved at bære op materialer, cement, spiker, bord, papp og verktøi til arbeiderne. Dessuten indkom adskillige penge fra utenbygdsboende så meget, at man allerede i 1882 kunde begynde opførelse av huset.

Murer Jakob Sandbakken, Stryn sammen med 3-4 andre murere paatok sig opførelsen.

Da det var rikelig med god, let bearbeidelig sten, blev det bestemt at huset skulde bygges av sten.

Først muret de sig en litenhytte hvor de kunde bo mens de arbeidet paa taarnet.

Til sine tider var veiret selv midtsommers saa bitende koldt, at de blev forhindret fra atarbeide, så taarnet blev ikke færdig den første sommer.

Der blev holdt "dunad" for at faa tilstrækkelig materialer op. Alt maatte bæres paa ryggen. Ungdommen i de kringliggende bygder var behjælpelig.

To mænd, som stod i spidsen for transporten, fortjener at nævnes her, nemlig avdøde Ole Framigard Loen og Helge Loen. Ole Framigard bar mangen tung bør på toppen og mangen sveddraape har han tørket av panden for Skaaletaarnets skyld.

Helge Loen var kasserer og har hele tid vært sterkt interessert for at faa baade taarnet og veien istand.

Høsten 1893 blev det runde, toetages stenhuset ferdig.

I aarenes løp er der ved private bidrag og ved turistforenigens hjælp anskaffet endel inventar som senge, madrasser, tepper, endel stole, en ovn og en beatrise, hvorpaa man kan lave sig en kop kaffe eller et et glas toddy til at kvikke sig opp paa, naar man har naadd toppen og mens man nyter den storslagen skue.

I klart veir er utsynet imponerende og man glemmer det aldrig.

På den ene siden ligger Lodalen dernede som et Ginungagap med Lovandet, hvori fjeldene og isbræene speiler sig. Paa den anden side ligger Strynsdalen. I bunden ligger vandene og fra disse løper en elv ned gjennom dalen- ned i fjorden som bugter sig lang og blaa ut mellom fjeldmasserne. I nord ligger de spidse Romsdalsfjeld som skarpe bølgetopope. I øst og syd ligger Jostedalsbræens ismasser som et stort , hvitt laken.Hist og her stikker en sort spids op av den bølgeformige ismasse. I sydøst øines Jotunheimenes spidser og nuter.

For et imponerende skue. Det gjør at du føler dig liten og maalløs likeoverfor noget saa mægtig og majestætisk.

Midtsommers staar solen op kl 1 1/2 - 2 og den ser da rød og kobberfarvet ut som midnatsolen ved Nordkap.

Turister gaar som regel op om natten for at se solopgangen og fordi det er svalere at gaa om kvelden end midt paa dagen i solsteken. Men lider det ut paa høsten saa blir en jo nødt at gaa om dagen paa grund av de mørke nætter.

Da huset var ferdig , bev det et par aar efter overtat av turisforeningen for Bergen by og stift og den har nu tilsyn med huset og vedlikeholder det. Foreningen har ogsaa ydet bidrag til ridevei til toppen.

Paa en basar på hotel Central på Visnes kom ind 1100 kr til Skaaleveien. Fru dr. Brodkorb, som stod i spidsen for basaren, skyldes tak.

Disse penge satte Bergen turistforening istand til straks at gaa igang med veien. Med Knut Tjugen som formand blev der arbeidet med 3-4 mand someren 1906 og 1907.

Verst var det at komme op og ned uren nedenfor toppen, den saakaldte Skaaleuren. Men der er nu lagt trappetrin saa man kan gaa der som i den makeligste trappe.

Siden veien kom istand har der været mange folk paa Skaaletoppen, baade unge og gamle, tykke og magre, daarlige fotgjængere saavel som gode.

Der har vært store flokke, op til 30 ad gangen.

En gang kom der op en tysker, en av de digreste; han veiet adsksillig over 100 kilo og maatte ha to førere med. Disse halet ham opefter et taug som han hadde rundt livet. Førerne gik i hver sin ende av tauget og drog, og tyskeren la sig makelig tilbake i tauget og sattebare den ene foten foran den andren. Nedover gikk tyskeren foran og førerne etter og holdt stramt i taugene.

Så vidt jeg vet har det bare indtruffet et uheld, og det var i 1900.

Et følge på 13 stykker var engang paa toppen. Nedskriveren av dette var ogsaa med. Paa tilbaketuren skreie vi nedover en brat haard snøbre, og det gik med en viss fart. Det gik endaa saa fort at en ung amerikaner og to bergensdamer ikke kunde stanse sig, men gik me voldsom fart like i en stenur som vi lenger oppe ikke hadde set, da den laa unde bakken. Følgen blev at amerikaneren brakk sit ene ben paa 8 steder, damene slap fra det md det par skrmmer. Men det var overhodet et held at de kom fra det med livet. Amerikaneren blev baaret hjem av 4 mand paa en baare som blev hentet op. Og først etfter 8 ukers forløp kunde han forlate hotellet og reise hjem.

Siden har man været mere forsigtig med at skreie nedover snebræene. Som regel er der altid en fører som passer at selskapet ikke kommer paa avveie.

For nogen aar siden var en blind fransk greve oppe paa toppen. Han hadde to fører med som ledet ham. Utsynet fik han jo ikke godt av. Men det var vel for mosjonens skyld og for at rense sine lunger med den rene friske høifjeldsluft han tok turen.

Her er et par hhundre hver sommer som gjerne vil faa godt an denne tur. De fleste som reiser til Loen bestiger Skaala.

Men denne fjeldtop med sin forholdsvis lette adkomst er endnu ikke saa kjendt som den buder være.

1. Tre diktere i ett tun

Publisert i bladet Familien nr 14 1977, (15. februar).

Tekst og foto: Terje Eklund

De tre dikterne i Lotunet. Fra venstre: Leif Arnold Loen, Wilhelm Bødal og Olav A. Loen. I bakgrunnen en del av Lotunet og Loen kirke.

De har drevet med skriving siden konfirmasjonsalderen disse tre: Olav A. Loen, Leif Arnold Loen og Wilhelm Bødal. Og den vakre nordfjordsbygda Loen i Stryn kommune har gitt dem diktertrangen. Gammel bondetradisjon, bygdehistorie og to store naturkatastrofer har preget deres diktning som i roman, novelle og verseform gir en slik fin og verdifull skildring av Vestlands-miljøet.

Bare noen steinkast fra hverandre holder de tre dikterne i Lotunet i Loen til. I den vesle bygda i Stryn kommune i Nordfjord har de tre,Olav A. Loen, Leif Arnold Loer og Wilhelm Bødal vokst opp. Er finner neppe noe annet sted i dette land som kan varte opp med tre diktere så nær innpå hverandre, og det er kun en tilfeldighet at de tre skulle komme til å bo i samme tunet. Ikke er de i familie med hverandre heller. Det er bygda som har gitt dem diktertrangen. Alle har de puslet med skriverier siden konfirmasjonsalderen, og bøker er de også blitt fra to av dem. Loen og Nordfjord er full.av gammel, interessant historie, og dikterne i Lotunet har også visst å kunne øse av disse kildene.

Høyt oppe fra selve strandstedet og det mektige Hotell Alexandra ligger Lotunet, med den hvitmalte og koselige åttekantede kirken midt i tunet. Her har vært bosetning gjennom generasjoner og folket har levet av jordbruk og fiske, ved siden av at en del har drevet med turistnæring. Loen og bygdene omkring har i årrekker vært en magnet hva turisme angår, og stadig flere mennesker ser ut til å ha oppdaget dette vakre partiet av Vestlands-naturen. Men det er bare i noen hektiske sommermåneder det hele står på. Resten av året pulserer Loen og de andre Nordfjord-bygdene som et helt vanlig bygdesamfunn på Vestlandet. Det er også helst høst og vinterstid de tre dikterne i Lotunet er å finne ved skrivebordet. Alle har de, og har hatt, arbeid ved siden av skrivingen. Der inne i den vesle fjordbygda har det ikke nyttet å leve av pennen. Pliktene har kalt.

Skrivemaskin eller slåmaskin

Leif Arnold Loen er, med sine 77 år, den eldste av dikterne i Lotunet. Han er også den eneste som foreløpig ikke har gitt ut noe i bokform. De to andre er rent som veteraner å regne i forhold. Men Leif Arnold Loen har gjennom årene vært en flittig dikter for avisene, og særlig da lokalavisene. Hans prologer er blitt vidkjente, enten det nå har vært i forbindelse med Jakob Sande eller Alfred Maurstad-tilstelninger. Litt bitterhet kan en nok likevel spore hos den aldrende dikter. Det hadde nå vært gildt å få ut en liten diktsamling, men er det nå bryet verd når en er kommet så langt opp i skjels år og alder? spør han undrende.

Tankefuglene fløy fra meg da jeg var i min beste alder. Jeg ble bundet til gården allerede fra ungdommen av, og mistet moren minda jeg var fem år. Jeg har hele mitt liv hatt en dragning mellom to «makter», og det er gården og diktningen. Men skapingsprosessen har vært krevende, og som oftest har det vært jordbruket som har seiret. Lysten til begge deler har ført til at jeg ikke har oppnådd det jeg hadde tenkt. Men det har heldigvis vært slik at det har fylt ut tilværelsen på en god måte, forteller Leif Arnold Loen.

Et sted mellom 5000-6000 dikt er det Leif Arnold Loen kan vise til i dag. En god del har vært offentliggjort, men de fleste ligger godt forvart. I yngre år forsøkte han seg på to av landets minste forlag, men ble refusert. Siden har han ikke brydd seg noe om å forsøke på nytt, selv om lysten kanskje er blitt sterkere de senere årene. Alle diktene er håndskrevne, og det med en sikker og skjønn håndskrift. Men Loen klager over at håndskrif-ten er blitt ujevn og hakkete med årene

Jeg hadde en gang et valg, og det var om jeg skulle kjøpe skrivemaskin eller slåmaskin. Som bruker av gården var det slåmaskinen som vant. Det var gården jeg måtte livnære meg og familien med, sier Loen.

Diktet er hans lidenskap

Det har alltid vært diktet som har vært Leif Arnold Loens store lidenskap. Han er, som han selv sier, oppfostret med nynorsken og den har en lyrisk klang som han savner i bokmålet. Men Loen innrømmer at godtfolk som Arnulf Øverland og Andre Bjerke får harpa til å klinge riktig så bra. Selv har han skrevet rundt 100 dikt på riksmål, og han synes det er moro også å ha forsøkt det.

At Leif Arnold Loen er en avholdt mann, viser blant annet utmerkelsene han har hengede påp veggen. Der finner vi Kongens fortjenstmedalje og diplom som viser at han er hedersmedlem i Firda Ungdomslag med takk for gjevt arbeid for Nord-fjordkulturen i kunst og diktning.

Det er i Firda Ungdomslag jeg har gitt mest og fått mest. skyter Leif Arnold Loen inn, etter å ha deklamert et par av sine kjære dikt. Han sier ellers at han ikke skriver sa mye lenger, har ikke samme gløden som før, selv om han nå har tid nok. Alt skal være sa moderne i våre dager. Det gjelder også diktningen. Men neimen om jeg kryper på føtten for å lage det forlagene vil ha. Jeg får ikke den samme impulsen til å skrive som tidligere. Og her i bygda er det snart bare turisme igjen, og der får jeg iallfall ingen inspirasjon. Her er så mange tungemål at det er rene Babels forvirring, sier han og smiler skjevt.

Om det blir noen diktsamling vethan ikke. Nar jeg er borte. forsvinner vel alt sammen. Det er ikke sa greit. Loen rister pa hodet idet han finner fram et par esker fulle av mønstre for treskjæring og rosemaling. Han tryller også fram vakre treskjærerarbeider. ekte god, gammel bygdekunst. Dette er arbeider han har skåret fra ung alder og fram til de senere årene. En gang hadde han planer om å gjøre noe mer ut av det, men det er aldri blitt slik. Men om han nå ikke har fått gitt ut sine dikt i bokform. eller høstet anerkjennelse for sine treskjærerarbeider, sa kan iallfall Vestlands-folket glede seg over hans fengslende diktning i avisene. Og en ikke så rent liten tilfredstillelse er det også for ham selv å se det pa trykk, det vet enhver som skriver.

Pa naboeiendommen rett ovenfor holder Wilhelm Bødal til. Han er er,av de fremste romanhistorikerne pa Vestlandet. Romansykluser hans om bygdene langs Loenvan-net og raskatastrofene samfunnet der ble hjemsøkt av. er blant de fi-neste skildringer fra Vestlands-miljøet som noen gang har vært skrevet. I alt har det kommet syv romaner og en diktsamling fra Wilhelm Bødall hand. Na går han og planlegger en bokserie om turis-en i de Vestlandske fjordbygder,og først og fremst da Nordfjord. Den Vestlandske turisme har en fasinerende historie, og lokker med ruvende fjell og breer, lakseelver og ørretvann, og faktisk den dag i dag skyss med hest og stolkjerre. Bødal har samlet stoff både gjennom muntlige og skriftlige kilder.og han håper å komme i gang med dette arbeidet sa snart som mulig.Men Wilhelm Bødal (54 år) er mye mer enn

Vi spurte ham hvordan det går a kombinere alt dette. Når lea innmellom tar natten til hjelp. sa går det fint. smiler han. Det er godt a skrive om natten. Da er det fredelig og inspirasjonen får tomle fritt. Om dagen underviser jeg i skolen, og om kveldene og i feriene tar jeg meg av gården og turistene. Men sa får jeg også god hjelp av min kone. Det er klart at en må ha en uhorvelig arbeidslyst, og det trengs for å kunne ta både seier og nederlag. Det er først og fremst gleden ved å skrive som driver meg fram. Interessen for skriving har ligget i blodet helt fra jeg var guttunge. Allerede som 13-åring fikk jeg inn min første føljetong i lokalavisen. Ellers var det spesielt etter Lodalsulykken i 1936 at jeg fikk det ekstra puffet til å sette i gang. Jeg syntes jeg hadde en plikt til å reise et litterært minnesmerke over sliterne som bygde opp gårdene i Bødal og Nesdal etter a ha mistet alt i 1905, og som stadig hadde truselen om nye skred hengende over seg. De levde i en kamp med naturkreftene, karrig jord og elveflom. sier Bødal.

Wilhelm Bødal er svært historisk interessert og forteller at han legger stor vekt pa det historiske i forarbeidet til hver bok. De fleste bøkene han har skrevet, har stoff fra hjembygden hans. Bødal sammenligner det å skrive en historisk roman med det a sette sammen et puslespill. Det er så uendelig mye stoff å ta av, og kunsten er å beskjære og sammenfatte det hele. ifølge Bødal

Bygdehistorie som inspirasjon

Olav A. Loen er en djerv og traust nordfjording. Han er lun og godslig, og for ikke a snakke om de skjønne jordbærene han kan varte opp med! Tidligere hadde han en kjempeåker full av jordbær, men det siste aret har han og kona trappet ned på denne geskjeften. I fjor fikk han også trøbbel med hjertet, og de fleste av dyrene på fjøset ble solgt. Helt fra Olav A. Loen så og si kunne stabbe og ga, kom han med i gårdsarbeidet. Faren døde da Olav var fem år, og etter som han var eneste sønn, falt det naturlig at han tok over gården. Også den heter Loen og er på rundt 40 mål skog og 50 mål beite.

Men han kan noe mer enn a være bonde, den gode Olav A. Loen. Den ene av stuene er proppfull av bøker, fra gulv til tak hvor en så snur seg. Loen regner med at han har noe rundt 4000 bøker i samlingen sin. Om han er forfatter aldri sa mye, sa er det for mye forlangt at han skal stå bak mesteparten av disse. men han har tross alt lest de fleste av bøkene, og bare det er ikke dårlig. Han leser ikke bare. Olav A. Loen. han skriver også. En håndfull bøker har han pa samvittigheten, og den første kom allerede i 1925. Loen har ellers skrevet et utall av fortellinger i aviser og tidsskrift. Na er han 73 år og forteller at siden han fikk sa god tid hjemme. dukker det stadig opp tanker som vil ned pa papiret.

I og med at jeg var bonde så måtte skriveriene komme i annen rekke. Da jeg var yngre, tenkte jeg at skrivingen fikk vente til jeg var 60. Men det har slått feil, for jeg har aldri hatt så mye å gjøre som etter at jeg passerte den aldersgrensen, sier Olav A. Loen og ler hjertelig.

Også for Olav A. Loens vedkommende er det stoff og historie fra bygda som har inspirert ham og gjort ham til dikter. Fra unge ar var det alltid novelleformen som tiltalte Loen, men pa sine «gamle dager» har han også fatt interessen for å skrive dikt, og spesielt da om bondesamfunnets vilkår gjennom tidene og «grasrota" sin kamp i utkantene. Loen er. som sin diktervenn og nabo Leif Arnold Loen, også hyppig benyttet når det gjelder å forfatte prologer. Med Hotell Alexandra får strandstedet og jordbruksbygda Loen besøk av mye fint folk, sommer som vinter. Hotellet er nemlig blitt et populært sted for arrangering av kongresser o.l. Ikke sjelden er det behov for prologer til disse tilstelningene, og da er Olav A. Loen god a ty til. Da jeg var på besøk, hadde han nylig levert prologer til årsmøtene for Norges Bondelag og Norges Pelsdyravls-lag. l mange år har han også vært guide til Lodalen for Hotell Alex-andras gjester.

Fin avkobling fra bondeyrket

Olav A. Loen forteller at skrivingen for ham alltid hadde vært lystbetont. Og ikke minst en fin avkobling fra bondeyrket. Mens han gikk på barneskolen. skrev han hefter med historier som han ga familie og venner til jul og ved andre anledninger. Det var alltid noe han måtte fortelle og formidle via ark og penn. I den tiden brukte han mange forskjellige forfatternavn , det være seg Olav Duun som Anders Hovden. Senere fikk han pseudonymet Olav Alvheim som han brukte i mange år. Jeg ville ikke at folk i bygda skulle vite det var jeg som sto bak, smiler han. Det var jo ikke sikkert jeg hadde noe å fare med.

Hans første bok "Elfrid Kjelset" (1925) ble trykt i tre opplag i til sammen 30000 eksemplarer. Den boka Olav A. Loen selv setter størst pris på, er "Trettandedagen" som kom ut i 1958 på Marius Evjebergs Forlag. Boka forteller om et sagn fra en seter i fjellet overfor Loen. Gamle folk har sagt at det er sant alt som står i «Trettandedagen», men Loen understreker at det hele bare er diktning fra hans side.

Gjennom årene er det ikke fa bøker Olav A. Loen har lest. I flere år har han vært medlem av Norsk Litteraturkritikerlag, og det er blitt mange bokanmeldelser for avisene.

Og nar kommer neste bok fra Olav A. Loens hand?

Det tør jeg ikke si noe om, men jeg holder da på med et og annet. Jeg har mengder av stoff liggende, så vi får se, sier han med et lurt glimt i øyet.

Snart er han på vandring nedover den vesle bygdeveien mot riksvei 15 som går gjennom Loen. Foran seg har han den vesle tohjuls kjerra full av røde. fristende jordbær. De skal leveres pa bussen, og sendes videre til andre deler av Nordfjord. Olav A. Loen med drakjerra er et kjent trekk i bygdemiljøet i Loen sommerstid. Bak seg har han den gamle slektsgården som har gått fra far til sønn siden år 1600.

77 årige Leif Arnold Loen er den eldste av dikterne i Lotunet. Han har mellom 5000-6000 håndskrevne dikt liggende. Her viser han frem noen av dem.

Olav A Loen og hesten tar en pust i bakken. Om dagen er Loen bonde og om kvelden og i fritiden er han dikter.

Wilhelm Bødal er den ygste av de tre dikterne i Loen. Nå holder han på med å skrive en bok om den Vestlandske turisme

Til dokumentstart

2. Arbeidslag bak bondens krav. 1982

Publisert i Bondebladet nr 17 1982, (4. mai).

Tekst og foto: Sølvi Rui Fedog

Nedtellingene foran årets jordbruksforhandlinger er begynt. Det er kun dager igjen til bondens våpendragere inntar plassene. Klar ferdig ... her kremtes alvorlig. Må renske halsen, lange argumentasjoner skal framføres – overbevisende. På begge sider av bordet. Så snart kravet ligger på bordet.

Det sitrer av lang tids opp-lagret spenning i dette KRAVET. I de tall og i de formuleringer som er finpusset ned til hvert komma, det første endelige dokument som skal representere det syn bonden har på sine arbeids- og inntektsvilkår. Hvordan bonden sjøl mener staten best kan oppfylle de målsettinger et samlet Storting har trukket opp for landbruket.

Det finnes ikke e t t arbeidslag bak bondens krav. Hver gang to yrkesbrødre eller søste slår av en prat om garden og gardsdrifta, oppstår et lite arbeidslag bak bondens krav. Når du i middagskvilen grunner på hvordan det skal gå ihop – debetsida og kreditsida. Eller hvordan du skal ordne deg slik at du får tida til alt sammen, ja, da jobber du for arbeidslaget – også. Du grubler videre etter bondelagsmøtene kanskje. Eller når du har lest siste nummer av Bondebladet. Eller vært på studiesirkel. Du er med i arbeidslaget.

Alt har jo sin begynnelse, det er klart. Også arbeidet med jordbruksforhandlingene. Skal vi prøve å nøste opp? Finne enden? Kanskje Bygdefolkets Studieforbund er en god start.Studieheftet som ble sendt ut i vinter er datert 16. oktober 1981.

Trykksaken «Foran jordbruksforhandlingene 1982» dannet grunnlaget for alle de 560 studieringene som var i sving i vinter. Med 3536 deltakere. Selve heftet er sendt ut til 9995 mennesker i alt. Som har lest det, studert tallene, rablet i margen, linjert med rødt, satt store spørsmålstegn, utropstegn, kanskje kastet det i dyp forakt for alt vi vet.

Diskusjonens bølger på studiemøter, i lokallagssamlinger, i lokallagsstyret, på fylkesplan, på fylkessekretærens kontor, k u n n e ha vært enden av nøstet. Men er det knapt.

Hva med de som har ført studieheftet i pennen? Nei da. Det er ennå langt tilbake til begynnelsen.

Nå vet vi at Jordbruksavtalen og forhandlingene om disse har sin klare begrensning. Avtalene skal være et ledd i å oppfylle de målsettinger Stortinget har gitt landbrukspolitikken. Avtalene pålegger begge partene å følge opp dette, enten de er enige eller uenige i den vedtatte landbrukspolitikk. De som er uenige må derfor bruke andre fora enn arbeidet med jordbruksforhandlingene for å prøve å omgjøre målsettinger og retningslinjene for landbrukspolitikken.

Vi kunne nå også spunnet videre. Hva skjer forut for et stortingsvedtak? Forut for et politisk partis program. Vi lar det ligge.

Et stykke forut for studiesirkelen kan vi bevege oss. Kanskje tilbake til selve forhandlingene i fjor. Jordbruket får aldri gjennom alle sine krav og ønsker. Noe m å legges i skuffen. Kanskje for alltid, kanskje bare fram til neste avtale-runde. For eksempel opptrappingstillegget, som bonden, har krav på, og le-' vekårselementene, hvor dek-ning av egenkapitalen er den vanskeligste, men også den viktigste faktoren.

Disse økonomisk viktige spørsmålene lot avtalepartene i fjor ligge til i år. Og helt sikkert også andre mindre poster i det store regnestykket. Likevel viktige for den det gjelder, måtte legges på is.

Hvorom allting er, arbeidet forut for en forhandlingsrunde med staten er en prosess som pågår kontinuerlig. En avtale legger grunnlaget for den neste og den etter der igjen.

Når Nils Valla, Jakob Sigurd Holmgard og Bjørn A. Opsahl har diskutert seg enige med Småbrukarlagets folk, slik at KRAVET kan presenteres, har virkelig mange hjerner landet rundt vært i sving for å få til dette. Også mange mennesker er ansatt forå sørgefor at jordbrukets krav blir så godt gjennomarbeidet, så grundig, så profesjonelt, at motparten må anstrenge seg til det ytterste for å finne smutthull i argumentasjonsrekkene.

Bondelagets sekretariat i betongkolossen i Oslo som kalles Landbrukets Hus, arbeider daglig, året rundt med å forberede forhandlinger. A få samlet alle på ett brett til et foto ' kunne vi bare drømme om. Alltid er noen på farten, i møter, på reiser for bondens sak. Her presenteres en håndfull:

Klikk på personen i bildet og du får opp en kort omtale av personenes oppgave med bondens krav

*****************

Til dokumentstart

3. Loar har eige busselskap i USA
Simon Olson har reist 29 gongar over Atlanteren

For «Fjordingen sitt julenummer 1980 av Olav A. Loen

Simon Olson Loen (Antuns Simon) var fødd i 1902, og han var den tredje eldste av 6 søsken. Ola, far hans, døde då Simon var 8 år, og dei 3 minste søskena hadde ikkje teke til på skulen. Brita, mor hans hadde det vanskeleg, og Simon laut tidleg hjelpe til heime.

Straks han var vaksen reiste han ut i teneste og fekk seg arbeid opp i Lodalen, og han var skyssgut i Kjenndalen om sommaren.

Våren 1921 reiste han til Amerika. Der prøvde han ymse arbeid, og då ein av grannegutane heime kom over, slo dei seg saman og tok seg skogsarbeid. Men Simon såg snart at dette ikkje var noko framtid for han. Det var tungt slit i skogen, og pengane for fort når dei tok seg fritt og for inn til byen. Han braut tvert av og for til Pernelle, morsøster si, i Minnesota. Ho var gift med Jonas Gimmestad, som dreiv farming. Dotter deira , Emma, var ung og vakker og det var ikkje lenge før han Simon såg med varme augo til ho Emma. Og dei slo seg saman og gifte seg og fekk seg sin eigen heim i 1927. No galt det å få seg arbeid som høvde.

I 1933 var det at lukka var med han Simon på nytt, for i Montivedeo, der dei budde, var det då ei stor utvikling, og no var dei ute etter ein som kunne ta til med buss-køyring av skuleborn. Simon søkte på denne stillinga og vart den som fekk tilbodet. Han kjøpte den første bussen og tok til å køyre skuleborn. På denne arbeidsplassen hadde han stor framgang. Barnetalet i byen auka frå år til år, og dei måtte til med utviding og kjøpe to nye bussar. No køyrde Emma og han kvar sin buss. Dei hadde ordna seg med eit kompaniselskap som dei begge hadde nytte av. Han stelte og heldt bussane i full stand til kvar tid, og Emma tok seg av rekneskapen og bokføringa. Dette gjekk framifrå, dei måtte snart få seg fleire bussar og sette nye folk i arbeid.

No hadde Simon kome på sin rette plass, dette arbeidet lika han og det høvde han godt. Han hadde ingen vanskar med å kome ut av det med skuleborna. Han hadde sjøl vore ein livleg ungdom og visste kor det var å vere skuleborn, så disiplinvanskane vann han lett over. Om sommaren tok dei no til med langkøyring. Då skulle folk på ferietur, og så var det 4H som skulle på stemne og tevlingar. Ofte var mange av bussane ute på same tid. Simon hadde vunne seg eit godt ord som sjåfør, og det var serleg han dei ville køyre med alle. Turane var ofte lange, og dei hadde turar til mange statar i U.S.A. Mangt uventa kunne hende på så lange turar, men Simon var alltid like roleg kva som hende. Han hadde eit vinnande lag som gav alle tryggheit og tillit. Han vart og kjend med mange som slekta frå Noreg på desse turane rundt i Amerika.

Sjølv om det gjekk godt for han i Amerika, så hugsa han alltid kvar han hadde røtene sine ifrå. Og sist i 1950 åra tok han og kona sin første tur til Gamlelandet og Loen. Og når han er heime så gjer han det slik at han ikkje set igjen nokon av slekta. Han vitjar dei kor spreidde og langt borte dei bor. Også kona likte seg godt på denne turen, og dei gjorde turen opp att i lag enno ein gong. Men så døde Emma i 1961. Då var eit godt kompaniskap slutt som han aldri gløymer. Dotter deira, Rosella, var no blitt så stor at ho gjekk inn i kompaniskap med faren, og køyrde sin buss i lag med lei andre. Han har no 14 bussar i ilt. I det siste har dottera teke over mykje av drifta, og han Simon har trappa ned noko. Men enno er han sjåføren alle vil ha.

Men Noregs turane har ikkje minka. No kjem han omlag kvar sommar, så vi ventar på han like så visst som på flyttfuglane. No siste sommaren var det 14. gongen han var heime. Då han reiste kom eg til å vere med på same bussen til Stryn. Vi er ikkje unge lenger nokon av oss, og eg tenkte på å ta eit høgtideleg farvel. «10 månader går fort, og då kjem eg igjen», sa han.

Han har omlag alltid hatt bil når han var heime. Første året kjøpte han ein som han hadde til alle turane, og den let han ifrå seg då han reiste tilbake. Seinare har han leigt bil. Det var ein sommar at han ikkje hadde bil, og då tykte han det var som han var fotelaus, han kom ikkje nokon stad, sa han.

Seint og stødig kjem han rugg-ande til gards til naboane, og han snakkar loar så godt som nokon. «Det vert for mykje mat, eg lyt passe meg», seier han. Men folk veit kva han likar best. Det vert mykje rømmegraut, spekeflesk og potetkake. Det veit dei at han ikkje kan seie nei til.

Til kvar jul har han i lang tid sendt kalendarar til kvar heim i Loen, alle skulle ha anten dei var slekt eller grannar. Det var ein amerikansk svip på desse kalendarane han sende heim. Han har ofte snakka om at han skulle ha likt å vore heime her ei jul, for han hugsa kor gildt det var i barnedagane. Og kven veit om ikkje det og kan hende? Det er så mangt som lukkast for han. Dottera og mann og born kan styre bussane og farmen medan hanr er borte. Og her heime er Simon alltid velkomen

Simon Olson har 14 bussar i selskapet sitt, men vi ser og nokre mindre vogner. Så denne loaren er ikkje nokon smågut når det gjeld transport.

Til dokumentstart

4. Steinkrossen red Lokyrkja

Fjordingen sitt julenummer 1980

Alle som går forbi Lokyrkja legg merke til den mektige steinkrossen, men Loen er ikkje den einaste bygda som har slik kross frå eldre tider. I vårt fylke finst dei og i Eivindvik (2), Svanøy, Korssund, på øya Kinn og på Rygg i Gloppen.

Det var B.O.Auflem som tok dette biletet i sommar, og ein dag Olav A. Loen var i Stryn, kom vi til å prate om krossen ved Lokyrkja.

Olav A. Loen seier den er frå det 11. eller 12. århundreile, og at den frå først av stod i nærleiken av dampskipskaia i Loen. Staden heiter Krossvik den dag i dag, og truleg var her den første kristelege samlingsstaden i Loen. For det gamle ordet sa at «ein skulle samlast ved kross og kyrkje».

Når krossen vart flytt til kyrkjegarden veit ein ikkje, men eit gamalt sagn seier at det skjedde i samband med ei tragisk hending i Loen.

På den tid budde der ein løytnant Diche i Loen, og han gjorde eit underleg vågemål, memleg at han skulle hente Bibelen på alteret i Lokyrkja ved midnatt. Men då han kom utatt i mørket gjekk han seg på ein einepåle som stod i garden kring kyrkja - og vart drepen.

Segna seier at krossen vart flytt frå vika ved fjorden og til løytnant Diche si grav. Dette har nok ein del for seg, for faktum er at kården til løytnanten heng i Lokyrkja den dag i dag. «Eg kan endå hugse at der var eit sørgeflor kring kården», seier Olav A. Loen. Når dette skulle ha hendt er ein ikkje heilt sikre på, men ein stad på 1600-talet var det nok.

Nedst på krossen ser vi at det er fest to kraftige jarnspilar, og kvifor dei kom på har også sine soger.

Det fortelst såleis at ein gong hadde tårnet på kyrkja sige på skeive, og dei feste då ein talje i krossen for å få retta tårnet oppatt. Men då vart det for mykje og steinen brotna rett og slett av. Og slik vart det liggjande i lange tider.

Ein gong dei var i ferd med å pusse opp kyrkjegarden - truleg var det i 1903 - hadde ein mann lyft sleggja for å slå krossen sund. Det var då meininga å leggje det opp i muren sundslått.

Men Jens Helsete fekk stoppa dette. Han var sjølv ein flink smed og tilbaud seg å setje jarnspilar på krossen - to på kvar side. Og slik vart krossen pånytt reist opp. Det må og nemnast at det er det same Jens Helsete som har smidd den vakre jarnporten til kyrkja.

Ein veit at krossen er laga - utmeisla i gråstein - etter modell frå Skottland og Irland. Ein reknar med at det er munkar som har stått for arbeidet, men sikre er ein ikkje på det.

Ein kopi av steinkrossen i Loen er elles å finne i USA, nærare bestemt i St. Paul. Der er den reist ved den eldste norske kyrkja i landet.

Det var den norskamerikanske presten Bernt Hofrenning som fekk ideen til dette. Han var fødd i Loen, og tok lærareksamen her. Seinare reiste han til Amerika og utdanna seg til prest.

Det var Firda Ungldomslag som kosta arbeidet med å hogge ut krossen, og steinen kom frå garden til Jon Austrheim i Gloppen. På krossen står det at den er gjeven av ungdom frå Nordfjord, og den vart avduka i St. Paul i 1957.

Ein går ut frå at det er munkar som har laga steinkrossen i Loen, i alle fall er den hoggen ut etter modell frå Skottland og Irland. Først stod den i Krossvik, like ved skipsekspedisjonen i Loen, men vart ein gong på 1600-talet flytt opp til kyrkja.

Til dokumentstart

5. Turisttrafikk og reiseførarar i Loen

For «Fjordingen sitt julenummer 1981 av Olav A. Loen

I artikkelen er det nytta bilde utlånt frå Astrid Nesdal Rake. I denn kopien på internett er det nytta tilsvarande bilde frå Audun Loen sitt postkortarkiv

Dei første utanlandske turistane tok til å kome til Loen og Olden i 1870-80 åra. Då var det og at dei første turisthotella vart bygde her. Fram over i 1890 åra auka det på med utlendingar, og dei første turistskipa kom på den tid. Frå desse båtane var det turar til Kjenndalsbreen og Briksdalsbreen. Mange av reiseførarane på desse båtane var norske, og dei vart godt kjende med den delen av bygdefolket som hadde med denne trafikken å gjere. Serleg Paasche på «Midnight Sun var ein godt kjend og populær reiserførar.I den først tida torde ikkje «Midnattsol» gå lenger inn i fjorden enn til Stryn, då dei våga seg til Loen låg båten ute ved Raksneset. Sidan gjekk båten inn på Lobukta, men den første tida hadde dei i land tau både på nordsida og sørsida av Lobukta. Ein mann i Loen var då sett til å løyse tauet i nord om natta då skipet skulle gå frå Loen. Den same mannen var og fast tilsett å ro Paasche frå skipet og i land når han om kvelden skulle opp på Hotel Alexandra, og sidan om kvelden ro han ombord på skipet.

Paasche hadde alltid eit parti av passasjerane som skulle overnatte på Alexandra, og neste dag fekk dei reise med hesteskyss til Øye eller Hellesylt, der Midnattsun då var kome for å ta dei ombord. Dette var ein lang tur som tok ein heil dag, i den tid ein køyrde med hest. Til Øye var det ca. 80 km, og til Hellesylt ca. 70 km. Det var for skyssgutane å stille opp ved hotellel med hest og kjerre tidleg om morgonen. Det kunne vere opp til 10-15 hestar i eit slikt reisefølgje. Var det sol og turt ver stod det ei støvsky etter dei der dei for fram, av fint grus som hesteskorne grov opp. Det vart ein lang dag, serleg for køyrekarane som kjende denne vegen og naturen godt frå før. Var det ruskever var det surt og lite lysteleg for alle partar.

«Lo-engelsk» og fingerspråk

Grodås var første kvilestaden. Då gjekk turistane inn på hotellet og fekk lunsj. No hengde kuskane havreposar opp på hovudet til hestane så dei fekk ete med dei kvilde. Så for dei vidare opp gjennom Hornindalen, og det var ein lang tur. Turistane var svært forvitne om alt dei såg på vegen. Dei kuskane som kunne litt engelsk prøvde å fortelje så godt dei kunne. Dei fleste hadde gått på kurs i engelsk om vinteren, og no hadde dei eit Lo-engelsk som dei brukte saman med fingerspråket. Dei som var mest modige lærde seg enno meir av språket på desse lange turane.

«Paasche betalar»

Når dei skulle til Hellesylt gjekk turen i eitt til dei var framme. Skulle dei til Øye, så skildest vegane på Tryggestad, dei som skulle dit stogga og fekk forfriskningar. Den siste delen gjekk gjennom den tronge Norangsdalen til Øye. Det leid fram på dagen før dei nådde fram. Var ikkje Paasche med på turen så var han der på hotellet og tok imot dei. Då tenkte han og på skyssgutane, og dei fekk mat og øl på kjøkenet. Etter dette vart det eit ordtak i bygda i lang tid når ein skulle gjere opp for noko ein hadde fått: «Paasche betalar». Kuskane måtte overnatte og køyrde den lange vegen attende neste dag. På alle turane med Midnattsol kom Paasche i personleg kjennskap med bygdefolket, og etter at han slutta som reiseførar kom han fleire gonger igjen til Alexandra, og då helste han på bygdefolket som gamle kjenningar. Paasche var ein festtype som kunne kome med ein vits til skysskarane når han for og ordna med dei reisande for å få dei opp i vognane. Var partia store måtte dei ta tre og stundom fire på kvar vogn. Det følgde alltid respekt og vørdnad med Paasche.

Dampbåt med 5 sekseringar på slep

Ein annan av reiseførarane var M. Solemdal. Han var reiseførar på «Meteor», som før krigen i 1914 var ein tysk turistbåt av Hamburg-Amerikalinja. Båten var bygd i 1904, og alt same året gjekk han sin første Noregstur, og kom då og til Loen. På kvar tur hadde dei ca. 250 passasjerar, og dei tok turen til Kjenndalsbreen i to parti. Solemdal har i si bok «Mennesker og skip» (LW. Eides Forlag 1945) fortalt interessante episodar frå desse turane. Då han kom her til i 1904 hadde dampbåtlaget berre dampbåten Lodalen, og han hadde ikkje sertifikat til å ta med heile reisefølgjet. Dei leigde då sekseringar og batt etter dampbåten, og turistane gjekk inn på dei. I «Mennesker og skip» fortel Solemdal om dette,«Det var 4 eller 5 mer eller mindre tjærebredte robåter som dampbåten tok på slep. Men dampbåten var for hissig på det. Den begynte med alt for stor fart. De fire båtene, med mer eller mindre forbedredte rormend, uvant med en slik fart, blev nervøse, og båtene skar ut som stridbare kreaturer. Snart la de seg på tverke, snart så det ut som de ville rende hverandre i senk. Det oppløftet seg et ramaskrik fra båtene, og vesle «Lodalen» stoppet for å se hvad det var for noe. Slepetauet blev kortet inn, styregreiene bragt i orden - og så var det påan igjen, denne gangen med mindre fart, men ikke uten engstelse for noen av partene. Man kunne så i ro og mak nyte turen over det herlige Loen-vannet. Ved sådanne anledninger får man et sjokk i seg - især når man er ansvarshavende». Det såg fårleg ut. Tenk om båtane hadde skore seg fulle av vatn, då kunne det ha vore fåre for menneskeliv.

Solide slepeskuter - og redningsmateriell

Solemdal fortel at om hausten kom sjefen for Beyers Reisebureau, Rosasco til Loen og heldt møte med eigarane av dampbåtlaget. Han sa at det ville bli slutt med turane på Loen om dei ikkje fekk seg solide slepeskuter og nødvendige redningsmateriale. Og det vart skaffa til neste år. Solemdal legg til at formennene i dampbåtlaget og skysslaget var det ein hugnad å samarbeide med. «Den drivande kraft framfor noen var imidlertid Markus A. Loen, eier av Hotel Alexandra og restauranten i Kjenn-dalen».

Dette er Lodølen med slepeskute. Tidlegare hadde dei prøvt med opptil 5 sekseringar etter båten med det heldt på å gå gale fleire gonger. Og reiarlaget kravde både skikkeleg slepeskuter og redningsutstyr

Slepeskutene fotografert frå Lodølen.
Lodølen fotografert frå ei av slepeskutene

«Brudeferd» over Lovatnet

Denne turen til Kjenndalsbreen var ei oppleving for dei reisande, like frå dei tok til med hesteskyss i Loen og med dampbåt over Lovatnet. Sidan hesteskyss til Kjenndalsbreen og lunsj på Kjenndalens restaurant, der det var nasjonalklædde jenter som serverte. Om turen attende over vatnet der stemninga var på topp fortel Solemdal: «Jeg glemmer aldri de festlige turene ned over vannet, når reisegruppe nr. 2 og hele restaurantens personale reiste sammen. Det var den rene brudeferd. Båtene var pyntet med bjerkeløv og alle de nasjonalklædde pikene sat sammen i en gruppe og sang både «Deilig er jorden» og hele rekken av våre skjønne folke- og fedrelandssanger. Rundt om oss hadde vi mektige fjell med breer og fossefall. Ikke å undres over at der kom høitidsstemning over utlendinger og oss norske».

Hæseblesende» kapring

Når det gjeld køyreturen så fortel han: «Det første møtet mellom de utenlandske turister og de norske skysskarene falt ikke alltid ut til fordel for de siste. Så snart de reisende kom på land blev de gjenstand for en hæseblesende kapring. Det surret dem om ørene med allslags tilrop på et mix engelsk-norsk språk». Denne striden stod helst mellom Skysslaget sine folk og dei private skysskarane frå dei nærmaste bygdene. Det var mang ein morosam episode ein då var vitne til. Då kunne orda ofte bli både slåande og kvasse. Men etter som Solemdal fortel så var det ikkje betre i andre bygder. Han har og noko godt å seie om skysslaget her: «I Merok og Loen var det alltid god orden. Alle skysskarene dannet et lag med bestyrer og kasserer. De møtte opp når de fikk beskjed og kjørte mest mulig etter tur. Alle inntektene gikk i en felles kasse og blev fordelt om høsten».

Plysj som smelta i vognane

Han nemner og noko om utstyret i vognane. I den første tida var det skinnstoppa puter og sete og rygg. Men sidan var det somme som fekk raud plysj til sete og ryggputer i vognane, fordi det såg flottare ut. Denne plysjen var ofte slik at den leta av seg når den vart vått. Det hende nok at turistane måtte ta turen i regn og ruskever, Solemdal fortel: «Ikke nok med at turistene sat nedtrykt i regn og skodde og blev våte, men de blev også uten å ane det, farget røde både i ryggen og rumpen heldt inn på skinnet. Så kom de i mer eller mindre opphisselse, og klaget. Skysskarene syntes svært synd på dem. - Ja, det er forgale, sa de», fortel Solemdal.

Også «skyssjenter» i Loen

Men han let og vel over skysskarene, og seier at dei for det meste var greie folk. Var det noko som var attgløymt i vogna, så kom dei springande med det og leverte det frå seg. Ein ting har han funne der Loen var føre si tid, og hadde fått til ei likestilling. Der var så mange kvinner som møtte opp med hest ogvogn og køyrde turistane. Det var helst unge jenter, seier han.

Det er noko heilt spesielt ved dette bildet frå Loen. Det viser nemleg at det ikkje berre var karane som skyssa, men og jenter. Olav A. Loen fortel då også at det ikkje var reint sjeldan at bunadskledde jenter hadde taumane i stolkjerra.

Han fortel og ei anna historie frå Loen som vi skal ta med. Storvisirer frå Persia var med på ein Noregstur. Og Solemdal skulle ta seg særleg av denne høge gjesten, så han fekk god handsaming, og ein vogn åleine å køyra i. Anders, far til Markus Loen, var utteken til å køyre denne høge herren.

Storvisirer måtte gje plass

«Storvisirer skal sitte alene foran, og du får sette deg på baksetet, sa jeg til Anders, og han nikket forståelsesfulle. Han hadde alikevel forstått akkurat det motsatte, for da storvisiren, en tykk gammel orientaler hadde kommet godt til sete, så jeg til min overraskelse gamle Anders klatre opp foran,skubbet storvisiren til side og trykte seg ned ved siden av ham, hvoretter hesten luntet avgarde. Jeg måtte smile og lot det gå, for igrunnen passet de godt sammen. Begge i grå klær, og eldgamle skyggeluer,begge like dugnakket og velforet, så bakfra var det iallfall umulig å skille den ene fra den annen».

Solemdal var reisefører på Meteor til krigen kom i 1914. I den tida kom han i kontakt med mange skysskarar. Han køyrde alltid med Helge Loen til Vassenden. Når han kom i land bad han Helge køyre tilside og ikkje ta på turistar. Når han hadde fått alle opp i vognane og vel avgarde kom han og køyrde med Helge etter heile det store følgjet og såg etter at alle kom fram utan noko uheld. Etter krigen 1914-18 kom han igjen om somrane og bodde på Hotel Alexandra. Han hadde med seg kona, som var tysk, og borna. Då gjekk han alltid rundt og helsa på dei bygdefolka han kjende. Solemdal var ein roleg mann i all si framferd, og fekk alt til å gå i velordna former.

Mange av dei engelske turistbåtane var utstyrde med billettar frå Cooks reisebureau, og dei hadde ofte engelske reiseførarar som ikkje kunne tale norsk, og dei kom ikkje i nokon nær kjennskap til skyssgutane og dei andre i bygda som hadde med turistane å gjere. Nokre få båtar hadde norske reise-førarar. Ein av dei var Andersen, han var reiseførar av «Ophir» av Orientlinja. Han var svært utolig når det ikkje gjekk kvikt, eller reisefølgjet måtte stogga på vegen opp til Vassenden.

Til dokumentstart

6. KONGELEGE VITJINGAR I LOEN/OLDEN 1 1906

«Fjordingen sitt julenummer 1982. Samla og nedskreve av Olav A. Loen

Olav A. Loen har vore ein flittig bidragsytar i «Fjordingen», og vi er han stor takk skuldig.Denne gongen har han samla interessante ting og levande stoff omkring kongelege vitjingar i Loen/Olden. Og ikkje minst fortel han om keiser Wilhelm II. Ja, vi kan vel seie at det i 1906 vrimla av folk med «blått blod» i Loen.Ein keisar, ei ekskeisarinne, 3 kongar og ein kronprins. Dei fleste med sine «gemalinner».

Etter den store Loenulukka 15. januar 1905 vart dampbåten «Lodalen» og slepebåtane øydelagde, så heile flåten måtte byggjast opp att på nytt. Trondhjems Mekaniske verksted, kom med folk og materiell, og bygde den nye dampbåten «Lodølen» oppe på Vassenden. Laget fekk nye slepeskuter, og utpå sommaren 1905 kom «Lodølen» og slepeskutene i gang på Lovatnet.

Året 1906 var eit år med mange kongelege vitjingar i Indre Nordfjord. Det var det året kong Haakon VII vart krynt i Nidarosdomen i Trondheim 22. juni. Der samlast mange av Europa sine kongar og fyrstar.

Dei første som kom til Loen var prinsen og prinsessa av Wales. Dei hadde vore på kryningshøgtida i Trondheim, og kom derifrå og til Loen med «S/S Wictoria and Albert». Med på den kongelege yachta var Fridtjof Nansen og andre høgtståande personar, og i Loen fekk dei ei kongeleg mottaking. Student M. Vanberg var guide for turen i Loen, og Loen skysslag køyrde dei med hest og vogn til Vassenden. Bygdefolk og turistar var opp-møtte, og då følgjet køyrde forbi Alexandra song dei engelske turistane på hotellet den engelske kongesongen til prins Georg og prinsesse Mary, og folkemengda ropa hurra. Prins Georg var bror til dronning Maud, og den som seinare vart kong Georg V av England. På turen til Kjelldalsbreen fekk dei sjå både det storfelde og fårlege i naturen her, og Helset-breen gav salutt for dei høge gjester. M. Vanberg fortalde om den store ulukka i 1905 som kosta 62 menneske livet, og han fortalde at dei kongelege var sterkt gripne, og beundra folket som heldt ut ei så barsk og hard natur. Frå Loen reiste dei direkte attende til London.

Den norske kongefamilien kom med «MIRA»

Den aller største opplevinga den sommaren var vitjinga av kong Haakon og dronning Maud. Dei kom med Bergenske Dampskipsselskap sin båt «Mira» til Vestlands byar og fjordar etter kryninga. «Mira» ankra opp i Loen den 16. juli. Sjølv om det ikkje var nokon offisiell vitjing, var mykje bygdefolk og turistar møtt fram. Mange av kvinnene hadde nasjonalbunad, og dei stod i fremste rekkja frå bryggja og opp til skyssvognene. Der var utlagd raude løparar frå der kongen stig i land og opp til den kalesjevogna kongen skulle køyre i.

I «Fjordenes blad» for 18.7. står det at ca. 250 menneske var møtt fram. «Kongen steg i land under dundrende salut. Gårdbruker Hans Haugen ønskede kongefamilien hjertelig velkomen til Nordfjord. Kongen takkede og udtalte sin glæde over den vakre hyldes. Student Vanberg var oppnemd til guide for turen til Kjenndalen, han skulle og sende melding til avisen,

KRONPRINSEN FEKK IKKJE VERE MED TIL KJENNDALEN OG LODALEN

Knut Tjugen fekk den ære køyre kong Haakon og dronning Maud. Kronprins Olav var den gongen 3 år, men han vart ikkje med på turane til Kjenndalsbreen og til Oldedalen. Over Lovatnet reiste dei med dampbåten «Lodølen», og vidare fekk dei hesteskyss til Kjenndalsbreen. På turen attende til Kjenndalen stogga «Lodølen» i Bødal, og kongen og følgjet hans gjekk i land for å sjå vraket til den tidlegare dampbåten «Lodlen» som no låg 300 m. inn på land, Vanberg orienterte om den store ulukka som hadde rive bort heimane og teke så mange menneskeliv i Bødal og Nesdal. Bylgja hadde på det høgste gått 40 m. høgt og fleire hundre meter inn over dei flate bøane. Kongen synte stor medkjensle med folket, og då han avslutta ferda i Loen uttalte han at han var sterkt gripen av den mektige naturen som hadde kosta så mange menneskeliv.

«Mira» låg på Lobukta til neste dag, og det har vore nemnt at der var fest på Alexandra. Om morgonen gjekk skipet i sakte fart til Olden. Mange som hadde rodd ut til skipet fekk då sjå kronprins Olav, han var då på dekk saman med foreldra sine.

ÆRESPORT I OLDEN

I Olden hadde folk reist opp ein stor æresport for kongen, og der var kanskje endå meir folk samla enn i Loen. Også her stod dei bunadkledde kvinnene fremst.Fotograf Maurset har teke eit foto då kongen gjekk i land. «Fjordenes Blad» fortel: «Ved landstigningen holdt sogneprest Rievers en tale, hvori han på Olden sogns menighed ønskede de kongelige velkommen til bygden, og nedbad himmelens velsignelse over de høie gjester». Bladet fortel vidare: «Proviant og alt tilbehør til en dags reise medtagedes».

KONG HAAKON SPANDERTE SMÅKAKER

Jakob Brynestad som hadde den gilde premiehingsten Brage, køyrde dei kongelege. Kristian, son til Jakob, ville gjerne sitje på, men Jakob visste ikkje kva han skulle, då sa kongen: «Lat gutten få bli med». Det vart ropa hurra då kongen med følgje starta turen opp bygda. Over vatnet reiste dei med «Briksdal» til Rustøy. Veret hadd no vorte dårlegare og dei tok inn på pensjonatet som stod i nærleiken.

Folket i Oldedalen var oppmøtt alle som kunne for å sjå den ny kongen vi hadde fått og dronning, hans. Då det kongelege reisefølgje hadde fått mat, opna kongen glaset, og han tok ei stor korg mei småbrød og hengde på ein kroka stav og sende det ut gjennos glaset. Kongen bad alle born,kome fram og forsyne seg av det som var i korga. «Eg var barn sjølv, den gongen,» fortel Rasmus Aaberg og han var med og fekk småbrød av korga til kongen. Alle som var frammøtte hadde eit godt høve til sjå kongen og dronninga før de reiste ned att over vatnet. Ettel denne turen var den kongeleg vitjinga slutt i Loen og Olden for denne gongen, og «Mira» gjekk vidare til Balholm.

Noko seinare på sommaren kom kong Leopold av Belgia med følgje til Hotel Alexandra. Han kom over land, seiest det. Då kom han vel over Strynefjellet og følgde dampbåten «Fridtjof Nansen» over Oppstrynsvatnet frå Hjelle. Frå Mindresunde kom han med hesteskyss til hotellet i Loen. Han stogga ei tid og tok turen til Kjenndalsbreen. Frå Olden vert det fortalt at han og tok turen til Briksdalsbreen, og det var Nils Muri som køyrde han i Oldebygda. Kong Leopold hadde eit lite reisefølgje med på turen frå Belgia.

KONGEN AV SIAM DEN MEST LANGFARANDE

Ein enno meir langveges reisande var kongen av Siam, som også kom til Alexandra i 1906. Frå hotellet tok han turen til Kjenndalsbreen og truleg og til Briksdalsbreen. Når han var ute og køyrde frå hotellet, måtte han ha kalesjevogn med to hestar. Han tok turar til Stryn og også til Grodås. Han var frå det fjerne aust, frå det landet som no helst vert kalt Thailand. I all si framferd synte han stor og kongeleg verdigheit.

Ei anna særmerkt kongeleg vitjing fekk Alexandra då ekskeisarinne Eugenie av Frankrike kom her til med sitt eige skip, som ankra opp på Lobukta, og låg her i 2 dagar. Ho var enkja etter keisar Napoleon III i Frankrike. På sine gamle dagar flytte keisarinna til. England, og derifrå var det ho kom med sitt eige skip til Loen.

Keisar Wilhelm II vitja ofte Vestlandsfjordane. Då han kom til Olden første gongen, reiste han med den første «Hohenzolleren», ein hjulbåt. Det var før dei hadde fått dampbåt på Oldevatnet.

Dampbåten «Viktoria» kom til Olden i 1893. Keisaren sin første tur kan såleis ha vore kring 1890. Briksdalsbreen var nett oppdaga som turistmål. Det fortelst at keisaren hadde med seg ein karjol eller vogn, som han tok med seg i land frå Keisarskipet, og det seiest at det var Jens Bruvoll som fekk den ære å setje den vakre ullsblakke merra for keisarvogna, og køyre keisar Wilhelm opp til Eide. Kristian Eide har høyrt at der var ein som køyrde føre på, og så kom keisaren køyrande etter.

KEISAR-KARJOL OVER OLDEVATNET I SEKSÆRING

Beinneskarane hadde ein fin ny seksæring med namnet Odin, denne båten valde keisaren til turen over Oldevatnet. Ved årane sat Ingebrigt Beinnes (innigard), Rasmus Beinnes (utigard) og Lasse Beinnes (Jensbr.). Så skulle den keisarlege Karjolen og vere med over vatnet. Det var Ola T. Eide (Pålbr.) og Lars Eide (Oppigard) som rodde etter med den. Dette var svær reklame for Beinneskarane: «Stor ære keisarbåt» agiterte dei med. For Eidarane fall dette tungt for brystet og dei krisna båten på nytt «Stor ære keisarbåt Odin «stråkk».»

Kven som køyrde keisaren frå Rustøy har eg ikkje fått greie på. Frå Briksdal og til breen var det berre ein gangstig, og den gjekk opp kleivane nord for elva, og at denne stigen har fått namnet «Keisar Wilhelms veg» vitnar om at han var heilt til breen. Der er også fleire minne etter keisar Wilhelm i Olden, såleis er der ein laksehøl i Oldeelva som heiter: Keisarhølen. Det skal vere lord Byron som budde i Olden som baud keisaren til å få fiske laks i elva. Og laks fekk han vel på kroken sidan hølen har fått namnet Keisarhølen.

Det er ei historie frå Olden som smeden Andreas O. Sunde har fortalt. Bestefaren, som og heitte Andreas Sunde, var ein flink snikkar og metallarbeidar. Mellom anna laga han små og store navrar. Han laga og spaserstokkar som han selde til turistane om somrane.

Den unge Andreas hugsa ein gong då keisaren kom på innstig. Det var kanskje siste gongen han var i Olden. Han var ute og spaserte og hadde eit følgje med seg. Då gjekk han frå følgjet og inn i stova. «godag, er Andreas hjemme?» spør keisaren.

«Nei er han ei», svara kona hans Andreas. «Han er inn på butikja og kjøper tobakk». «Jeg kommer til-bake" sa keisaren og gjekk attende til følgjet sitt. Det var ikkje so som du sa besta, han besten er ned på verkstedet, sa vesle Anders. Ja då må vi henta han med ein gong så han kan få pusse seg,» sa ho besta. Ho tok vegen til verkstaden og småguten etter. Han Andreas stod og arbeidde og togg tobakk, og tobakksråken hadde kome ned på skjortkragen. «No må du kome og vaske deg og få på deg kvite krage til keisaren kjem igjen,» sa ho besta.

FEKK SPASERSTOKK SOM GÅVE I OLDEN

Keisaren kom inn på nytt, Småguten hugsar at han tykte at det var slik ein flotte kar med kvit bukse. Det barst ned på verkstaden med keisaren og han Andreas, og smågutane dilta etter dei. Dei gav seg god tid, for der var mykje å sjå på, og dei prata på kvar sin måte, og forstod kvarandre gjorde dei. Keisaren kjøpte nokre ting, og han Andreas gav han ein av spaserstokkane sine. Og dei tok høgtideleg farvel med kvarandre då dei skildest.

Opplysningane til dette stykket har eg frå ymse kantar: Kari Loen Eikenæs ved Rolf Faleide, Johannes O. Loen, Rasmus Flaberg, Ola T. Eide, Olav Brynestad og Andreas O. Sunde.

Keisarskipet var bygd i Tyskland i 1892, og med det kom keisaren fleire gongar til Olden. Til Loen kom han i 1906. Han hadde då vore på kruningshøgtida til Kong Håkon VII i Trondheim, og hadde så fare vidare opp over Norskekysten. På tilbaketuren var det han kom til Loen. Det er somme som har fortalt at han hadde vore inn om ein gong tidlegare. Det bles opp til storstorm, då «Hohenzolleren» låg på Olden. Då miste båten ankerfeste i botnen og heldt på å drive mot land. Difor gjekk dei inn på Loen og ankra opp der. Fotograf Maurseth har teke eit bilete av keisarflåten då han låg i Loen. Ein av båtane skulle vere ein hurtiggåar som gjekk med telegrafiske meldingar for keisaren mellom Loen og Måløy.

KEISAREN VAR GODT LIKT I LOEN

Då keisaren vitja Loen var det nokre damer frå Hotel Alexandra som hadde henta blomar frå den vakre prydhagen på Hotellet og sende blomar ombord på keisarskipet. Dei vart seinare bedne ombord for å drikke te, og fekk sjå seg om på skipet. Keisaren var i land med følgje og gjekk ein tur opp på Vassenden og attende. Det var mange grindar over vegen den gongen og keisaren likte svært godt å gje pengar til grindegutane som stod og let opp grinda for dei. På desse turane til Olden og Loen var keisaren svært folkeleg og var godt likt av bygdefolket.

Til dokumentstart

7. LEVANDE FILM l OLDEN/LOEN ALT l 1901
To ungdomar derfrå kom då tilbake frå USA med filmmaskineri

«Fjordingen sitt julenummer 1982.

I dag ser vi på film og fjernsyn som noko heilt daglegdags, men slik var det ikkje for 80 år sidan. Då var levande bilete «aldeles eit bisn» her i landet, men i USA var dei komne mykje lenger.

Dersom vi les filmen si historie vil vi nok finne ut av dette, men dagens generasjon kjenner ikkje til at nordfjordingar, som hadde reist til Amerika, kom tilbake til heimtraktene med alt det utstyr som skulle til for å vise «levande bilete.»

Det var Salomon Løken i Olden som gjorde oss merksam på dette tidlegare i haust, og han hadde også med seg eit fantastisk bilete av dei to karane og filmutstyret dei kom heimatt med. Vi trur elles at biletet ikkje er teke her til lands, men ein stad i USA.

Dei to teknisk interesserte emigrantane er frå venstre Kristian Sæten frå Loen og Ola Løken frå Olden. (Wall-Ola).

Den aller fyrste framsyninga var i kjellaren til Ola S. Løken, på garden som Salamon Løken har idag. Mykje folk var møtte fram for å sjå på dette fantastiske, mellom desse Ingebrigt Eide og Bernhard Eide, som lever den dag idag. Dei var berre smågutar då denne historiske filmframsyninga gjekk føre seg i 1901 eller 1902, men har fortalt at filmen berre var brotstykke. M.a. såg dei ein heil del folk som hoppa overbord frå eit skip.

Omlag samstundes var der og ei framsyning i Loen, på heimegarden til Kristian Sæten.

Ein hadde sjølvsagt ikkje elektrisk kraft på den tid, og for å skaffe lys til filmmaskinen, vart det brukt karbid.

Bileta var nok langt frå fyrsteklasses, men at framsyninga var ei opleving for publikum, kan vi vere sikre på. (Berre tenkt på kor vi sat og gapte for vel 20 år sidan for å få å dei fyrste flimrande svart/kvitt bileta på TV-skjermen).

Olav A. Loen har elles fortalt at denne Kristian J. Sæten hadde ein bror som var fotograf i USA, og Kristian jobba i forretninga hans. Og derifrå var det vel ikkje så langt til levande bilete.

Det var Th. A. Edison som var fyrst ute med levande bilete (film), og det skjedde så seint som i 1895. Det fyrste studioet kom året etter. Difor må vi ha lov til å seie at Sæten-brørne var svært tidleg ute med å skaffe seg slikt utstyr. Kanskie var Olden/Loen mellom dei stader i Norge som aller fyr fekk høve til å sjå film?

Det er elles klart at Sæten vist film to stader i Loen. Nemleg i heimen sin og på Hotel Alexandra Filmutstyret tok han seinare med tilbake til USA.

Fonografen - som også Sæten hadde med heimatt - var ei ann Edison-oppfinning. (frå 1877). Denne forlauparen for grammofonen var ein voksrull som vart sett inn i ein maskin, og via ein metallstift spela dei inn både tale, song og musikk. Dette var eit like stort under som filmen, og folk fekk høve til å tale inn på rullen.

Kristian var og den fyrste som kom med sykkel til Loen, så ein lyt seie at han verkeleg var ein føregongsmann, som ikkje stussa med å ta nye oppfinningar i bruk.

Det var litt av kvart som skulle til for å vise film i gamle dagar og. Lengst til venstre er ein fonograf, som sytte for lyden. Kristian Sæten står ved gassflaska, og Ola Løken er klar ved sjølve film- maskinen. Fonografen er i dag i Ingeborg Sæten sitt eige

Til dokumentstart

8. Raudi. 100 år år etter raset
100 år sidan gaden Raudi vart øydelagt

«Fjordingen 1. mars 1985.

Av Sigurd Nesdal

Ved Lodalsvatnet mellom Hogrenning og Bødal ligg Raudi. Det er dyrka mark på begge sider av vegen, og på ovanforsida står det ei løe. På begge sider av vegen her ligg nokre veldige store steinar. Før 1885 låg det ein stor stein ovanfor husa på Raudi. Han var 17 m lang og 8 m høg og dei hadde sett husa nedanfor denne steinen for at han skulle ta av om Kvitehammaren kom. Dei var redde for det, då dette var eit laust fjellparti.

Ettertida veit vel korleis denne ulukka bar til for Synnøve Sæta fekk det fortalt i 1909 av han som var gardbrukar der då ulukka hende, og ho har skrive det opp.

"Litt etter kl. 6 om morgonen den 2. mars 1885 vart det bulder og brak so ein ikkje kunne høyre mannemål, og store steinar kom. ned gjennom stovetaket. Alle husa på garden vart meir eller mindre øydelagde. Der budde då tre vaksne og sju born på Raudi. Gamlekona Synnøve Rasmusdotter Raudi fekk so mykje skade at ho døydde etter nokre timar, og ein av gutane, Sivert, fekk avslege lårbeinet."

Ingen av dei andre vart skadde, og Simon som var 16 år, sprang til Bødal og henta hjelp. Distriktslækjaren som då budde på Faleide, kom og tok seg av Sivert. Mor mi var frå Bødal og var omlag jam-gamal med Sivert. Ho fortalde ofte om dette. Sivert gret då doktoren tok til å stelle med han, men doktoren trøysta han og sa: «Ikkje gråt du, du skal få skillingar med meg du,» og i staden for at dei skulle betale doktoren, so fekk Sivert pengar med han. Han tok han med seg heim til Faleide, og der var han til han var frisk. Då han kom opp atti Lodalen var han oppkledd som ein storkar.

Dei bygde ikkje opp att husa ut på Raudi, men flytte til Bødal. Det hadde dei gjort før og. Jacob Aaland skriv at i 1614 budde brukaren Rasmus «Ødegaardmann» i Bødal. På Nordfjordkartet frå 1594 er ikkje Raudi nemnd so dei må alt då vere flytte til Bødal. Der har nok budd folk på Raudi i gamal tid, for då dei bygde ny lade der i 1869 fann dei kol og svart mold 2,5 m nede i jorda. Det har sikkert gått eit ras.

Raudi har alltid vore berre eit bruk, men frå omlag 1800 og nokre år framover var det og ein husmannsplass der. Husa stod saman med husa på garden og vart øydelagde. Kona på garden i 1885 var dotter til denne plassemannen, og ho hadde odelsretten på garden. Mannen hennar var Simon Simonson Haugen. Han døydde 9 år før steinsvora øydela garden. Det var sonen deira, Rasmus, som reiste so tidleg til Amerika (1868) og slo seg so godt fram der. I Lodala kalla dei han for Store Raudien, og i Minnesota kalla dei han Store Rasmus Raudi. Han hadde ein svær farm der og på taket på lada kunne dei lese «Raudi farm» på lang lei.

Det var nok ikkje fordi han hadde slege seg so godt fram han vart kalla Store Raudien. Kolbein Bødal skriv i heftet «Slekta mi», om han: «Ein sundag kom han inn over åkrane mot Kolbeinhusa. Som smågut stod eg ute på tunet, sprang so inn i stova, og sa: «Her kjem ein mann inn over åkrane, og han er so lang som stoveknakken vår når han står på ende.»

I boka Nordfjordingene historie i Amerika er skrive ein god del om han, og der er fotografi av gull-brurparet Rasmus og Helga f. Bødal. Denne Rasmus Raudi var bror til bestefaren til Otto Raudi som var sjåfør i Nordfjord og Sunnmøre Auto. Knapt so mange frå eit hus har reist til Amerika som frå Raudi, so ein kan ikkje skrive om denne garden utan.å ta med Raudislekta i Amerika. Kring 1900 var der over 100 av denne slekta der borte, kor mange det er idag har eg ikkje høyrt noko om, men det må vere mange. Eg har sjølv møtt nokre frå Midtvesten, som har vore av den slekta og som har vore heim til Lodalen ein tur og gjerne ville sjå Raudi.

Seks søskjen av gardbrukaren på Raudi, då steinsvora øydela garden, reiste til USA, og av søskjena til faren deira var det og seks som reiste dit, ein av desse var Store Rasmus.

I Sogn og Fjordane-ringen har vi ei jente frå USA som heiter Lu Ann Rodi. Ho har lånt meg boka «Nordfjordingens Historie i Amerika» som kom ut i 1940, ei overlag interessant bok.

Bestefaren til Lu Ann, Ole Simonsen Raudi vart fødd på Raudi i 1875 og var altso 10 år då Raudi tok ut i 1885. Mor hans heitte Kristi og var frå Gjerstunbruket i Bødal. Ole reiste til Amerika i 1892. Han vart gift med Oline Rasmusdotter Wanberg og dei fekk 11 born. Ein av gutane heiter Roy og er far til Lu Ann. Ho har vore i Nordfjord og sett Raudi og helsa på slekta.

I boka om Nordfjordingar i Amerika står dette om Store Raudien:

RASMUS SIMONSON RAUDI, f. i Lodalen 28de febr. 1843 av forældrene Simon og Synneve Raudi, utv. i 1868, hadde sit tilhold ved Rio, Wis., i 2 aar og reiste saa sammen med Ole og Elisa Skarsten til Swift Falls, Minn., i 1870. Disse tre mænd grundla settlementet ved Swift Falls. Rasmus tok 80 acres homestead land, arbeidet de første vintre med tømmerhugst og om vaaren med tømmerfløting. Det første aaret kom han hjem med 400 dollar. - Han blev gift med Helga Bødal 12te nov. 1871. To gange brændte deres hjem, men dette knækket ikke deres mod. I det hele hadde de god fremgang og blev med tiden grundrike. Deres barn var: Simond, Olai, Andreas, Sofie og Anne. Simonson gav en farm til hvert av sine barn undtagen Sofie, som var gift med Mons Rachie. Hun fik penger. - Anne er gift med Peder H. Pederson, søn til David Pederson (Verlo). Simon fik hjemmefarmen. Raudi og hustru oplevde sin guldbryllupsfest. Simon døde lde april 1922, Helga den 21 de feb. 1934. - De la under sig sin del av Nordvesten - 800 acres.

Eit staseleg gullbrudepar, mr. og mrs. Rasmus Simonson Raudi, Benson Minn.

Til dokumentstart

9. 50 år sidan
50 år sidan den 2. Lodalsulukka

«Fjordingen 12 september 1986.

Om innhaldet (alo)

Fjordingen har brei omtale av det som hende for 50 år sidan. Heile framdia og 4 fulle sider inne i bladet er via dette temaet. Mykje av innhaldet er frå andre kjelder og er omtala i anna litteratur som er med her i bygdebasen frå før. Eg har defor valt å skanne og ta med berre samandraget av sjølve hending, nokre utvalde artiklar og nokre bilde.

Lodalsulukka 1936

I halv fem-tida om morgonen søndag 13. september 1936 høydest på ny ein stor smell frå Rampefjellet. Det alle hadde frykta, men ingen eigentleg trudde på, hadde skjedd igjen. Eit nytt fjellstykke, denne gongen på omlag ein million kubikkmeter, losna 800 meter oppe i fjellet og styrta i vatnet. Bølga var denne gongen mykje større, opptil 70 meter høg. Medan båra i 1905 delte seg mot Nesodden, gjekk ho no rett over og skola over heile Bødal. Her vart alle husa øydelagte, både Gjerstun og Raudi som sto att etter 1905, og alle dei andre bruka som var bygde opp lengre inne på land. Førtifire menneske omkom i Bødal.

Medan alle bruka i Ytre Nesdal vart sopa på vatnet i 1905, vart desse ståande no, då dei var bygde opp lengre frå vatnet. Likevel gjekk øvste kanten på båra heilt inntil huset på bruk nr. 3. Underbruket Fredsvoll, som var bygt opp att nede på dei gamle tuftene etter 1905, var den første heimen i Nesdal som gjekk. Her omkom alle tre.

Det var Indre Nesdal det gjekk utover denne gongen. Både bruk nr. 1 og 3 vart sopa på vatnet og alle omkom, tilsamman tjuetre menneske. Bruk nr. 2, som låg noko lengre frå vatnet, vart ståande, men det var berre så vidt. Båra gjekk nemleg så langt at ho slo inn grunnmuren på eine sida og knuste halve løa.

Også nedover vatnet gjorde ho skade. På Hogrenning var det eit underbruk, Sanden. Her miste to smågutar livet. Sjølv om vatnet lengre ned var meir roleg, følgde båra botnen og slo opp på Vassenden. Her låg underbruket Osneset som båra tok, og to menneske miste livet.

«To av gutane mine ligg att der ute»

Vi har fram gjennom åra lese mykje om Lodalsulukkene, men det Ingemund Fænn —som då var redaktør i «Fjordingen» — fortalde om møtet med Josefine Sanden, greip oss sterkt:

«På Hogrenning saknar vi huset til Josefine Sanden. Vi ser eit tak 100 m frå land. I potetåkeren ovanfor stova ligg potetene reinvaska. Josefine møter vi forslegi inne paa garden.».

«Eg var komi i døri med ein gut i kvar hand, men daa eg skulde inn og varsla dei andre tvo, kom baara og tok oss alle. Eg veit ikkje korleis det gjekk for seg, men eg kom meg opp paa vrakrestane (hustaket) 100 m fraa land med tvo av gutane. Der var vi til det kom hjelp nedanfraa med båt. Tvo av gutane mine ligg att derute».

Folk i Lodalen ottast ei ny ulukke

«Folk i Loen ottast at det ville handa ei ny ulukka. Det fortelst at Ola Bødal som budde lengst uppe og vart berga denne gongen og, hadde sagt laurdagskvelden at dette gaar ikkje vel. Det ramla stein i fjellet heile dagen. Han kom seg fram or sengi før hovudskredet kom og fekk varsla alle i huset, so dei fekk springa opp i bakkane. Ola var med i ulukka sist, men han hev knapt sove ei trygg natt sidan. Det gjev eit raakande bilete av tilhøvi i Lodalen», skriv «Fjordingen».

Heile dagen var det folkevandring til ulukkesstaden so det var truleg eit par tusen menneskja uppover. Og maandag og igaar var det framleider mange aaskodarar.

Liki vart etterkvart ført ned til skulehuset i Loen. Sundagskvelden laag der 19 lik og liket av Målfrid Loen låg i heimen hennar.

Det var serleg hjelpemannskap fraa Stryn som tok seg av å stelle liki,eit uhyggjeleg arbeid daa mange var so ille til-reidde at ein vanskeleg kunde kjenna dei att.

Paa Nordfjord sjukehus vart innlagt 9 saara. «Fjordingen».

Bøn om hjelp frå Stryn kommune

«Fjordingen» av onsdag 16. september fortel at ordførar Per Lunde i middagstida på søndag sende dette telegrammet til fylkesmann Seip:

En stor ulykke har rammel Stryn. Lodalskatastrofen i 1905 har gjentatt sig. Et fjellstykke har styrtet ned og den frembragte flodbølge har rassert gaardene Bødal og Nesdal. Fireogsytti menneskeliv har gaatt tapt og mange saarede og kvestede har maattet sendes paa sykehus. Den økonomiske skade er stor. Loens elektrisitetsverk er skyllet bort og broen ved Sæten og broen paa hovedveien mellom Olden og Loen likesaa. Ved Lovassenden er bygdeveien ødelagt helt i ca. firehundrede meters lengde.

Godhetsfuldt underrett Kongen.

Vi ber fylket om en øieblikkelig studnad paa kroner titusind og trods kommunen er under akkord anholder jeg om telegrafisk approbasjon hvis formannskapet i møte imorgen kl.9 vedtar aa laane kr. titusind til lindring av ulykken til nødvendig sykehuspleie og til andre formaal i direkte forbindelse med saken.

Vi ber ogsaa fylket gjennem regjeringen aa utvirke en betydelig kontantstøtte av statsmidler snarest.Likesag bedes veivesenet gitt ordre til aa foreta det mest nødvendige med broer og veier sag hurtig det lar sig gjøre.

Ærbødigst, ordføreren i Stryn.

Bergens Tidende kom med søndagsavis 13. september

Lodalsulukka 1936 fekk "for den tid å vere" ei svær mediadekning. Bergens Tidende kom såleis ut med ei «Ekstra-utgåve» denne søndagen, og mannen som skaffa stoffet til heile denne avisa på 4 sider, var dåverande redaktør i «Fjordingen», Ingemund Fænn.

Fænn fortel til «Fjordingen» at det idag berre finst to eksemplar att av denne avisa, og vi har fått låne eit av desse.Ei søndagsavis i Norge er noko aldeles sjeldan, og dette eksemplaret av BT kan ein vel mest seie er avishistorie.

Dette er Bergens Tidende si avis frå 13. september. Ei av dei svært få søndagsaviser som har kom ut her i landet, etter at den lye lova kom i 1919. Det var Ingemund Fænn som hadde skaffa storparten av stoffet.

Fjordingen si avis 16. desember

I 1936 kom «Fjordingen» ut kvar onsdag, og sidetalet var 4. Første nummeret etter Lodalsulukka var det sjølvsagt denne det først og fremst dreia seg om. Her ser vi førstesida frå 16. september. Eit eksemplar vi akkurat har fått i gåve frå Ingemund Fænn. Og som vi er han mykje takksam for.

Fjordingen si framside 16. september 1936.

Bødal som vi ser her - og Nesdal var blømande bygder, der hus og heim var attreist etter ulukka i 1905. I Nesdal står der endå att nokre få hus, men i Bødal var skaden total. Berre det gamle ysteriet var nokolunde inntakt

Til dokumentstart

10. Dødsulukke i Marsåvika

«Fjordingen 5. mars 1990.

Det vår den snart 40 år gamle Britt Loen og dottera Inger-Mari (9) som omkom ved den tragiske trafikkulukka i Marsåvika laurdag 3. mars i 13-tida.

Augevitne fortel at bilen gjekk i ein boge utfor støypekanten og direkte i sjøen 20 meter lenger nede. Der flaut han berre eitt minutts tid. Dei to omkomne vart funne i bilen som låg på 15 meters djup.

Det var ekstremt glatt då ulukka skjedde. Spora viste at bilen som kom frå Stryn, hadde fylgt støypekanten eit godt stykke. Der låg våt snø oppetter kanten, og dette virka som spretthopp. Tragedien ville ha vore unngått med rekkverk, noko der er på begge sider av ulukkesstaden.

Laurdag klokka 13.15 fekk lensmannsbetjent Rolf Knutsen melding om at ein grøn bil hadde køyrt i sjøen like innanfor Esso-tankane på riksvegen mellom Stryn og Loen. Det vart slått full alarm. Dykkarar kom på staden 25 minutt seinare. Før klokka 14 var bilen lokalisert på 15 meters djup, og ein kunne identifisere dei omkomne. Den ufattelege tragedia har skapt stor sorg i Loen og nabobygdene.

Ulukkesbilen kom frå Stryn. Britt Loen køyrde og dottera Inger Mari sat i baksetet. I svingen ved Esso-tankane må bilen ha fått skrens. I alle fall viser spora at han fylgde støypekanten eit stykke innover, før han drog seg over kanten og gjekk utfor den bratte skråninga. Avstanden frå støypekanten til sjøflata er ca. 20 meter.

Ein mann som bur nokre hundre meter lenger inne, såg at bilen for utfor og landa på hjula. Han slo straks alarm. Men det gjekk berre omlag eitt minutt før bilen sank og vart liggjande på 15 meters djup.

Dykkarane kom på stader klokka 13.40. På kort tid var begge dei omkomne tekne på land. Etter det Fjordingen får opplyst, sat Britt Loen i sikkerheitsbelte.

På begge sider av ulukkesstaden er der sett opp rekkverk. Dersom dette hadde blitt forlenga, ville denne tragedia vore forhindra. Støypekanten er nemleg svært lav. Når det attpå til ligg kram snø inntil, gir den liten eller ingen tryggleik.

Lensmannsbetjent Rolf Knutsen opplyser at det for ca 5 år sidan skjedde ei liknande uforkøyring på nøyaktig same stad. Den gongen stoppa bilen heilt nede i sjøkanten, og ein unngjekk tap av menneskeliv.

Dykkarar fann ulukkesbilen på 15 meters djup. Ved hjelp av kranvogn vart han heisa på land.

Skråninga er brattare enn dette bildet gjev uttrykk for. Bilen gjekk i ein boge frå støypekanten og ned i sjøflata. Der landa han på hjula og sank etter ca eitt minutt

Spora på støypekanten viser den eksakte staden for utforkøyringa.

Til dokumentstart

11. Asbjørn Drageset

«Fjordingen julenummer 1991.

Av Rolv Faleide

Asbjørn Drageset har teke til å dra på åra, og dess eldre vi blir, dess mindre har vi å sjå fram til. Då krydrar vi gjerne livet med å la tankane ta oss med attende til Den Gongen Då.

Eitt av dei første minna frå barneåra var alle dei tyske krigsbåtane som låg inne på Lo-bukta i 1914. Dette var inntrykk som feste seg. Saman med andre turistar frå mange land, gjekk hundretals marinegastar att og fram etter vegen. Ein dag kom dei marsjerande innover mot kyrkja. Ein av gastane hadde falle ned frå stor hogde og blitt drepen. No skulle han gravleggast i Loen. Fridtjof og eg leika på og langs vegen, men vart så skræmde at vi sprang og gøymde oss under det gamle bakeriet. Ikkje lenge etter sette båtane av stadi full fart ut over fjorden. Dei fekk venteleg ei våt grav, dei fleste av desse ungdomane om bord. Verdskrigen som skulle vare i over fire år, hadde byrja.

Vi budde trongt i Drageset-tunet. Far hadde krambu og mor dreiv bakeri, og ein skulle tru dei hadde meir enn nok å gjere. Likevel fekk dei elleve barn, eg er nr. seks i flokken, ein drukna, så vi var ti som vaks opp.

Eit barnlaust ektepar, Anne og Guttorm Oppheim, hadde eit rom i 2. høgda. Vi barna låg to i kvar seng, opp til seks på same rommet. Så kjøpte Anne og Guttorm gard på Bryggja. Då vart eg med dei, seks år gamal.

Eg hadde det godt, men måtte tidleg i tungt arbeid. Eg gjekk på Maurstad skule der Anders Solheim var lærar, og sonen hans, kunstnaren Erling Solheim, var ein av klassekameratane mine.

Lengta heim

Sjølvsagt lengta eg heim mang ein gong, og hadde kanskje slege meg til ro dersom eg hadde blitt heilt fastlåst. Men eg fekk reise heim til jul og gjekk rundt juletreet saman med mor og far og alle søskena.

Desse juleferiane var minne som sette seg fast i eit barnesinn og eg har tenkt på det mange gonger sidan: At foreldre kunne vere så hardhjarta. Men det var skikken i den tid at dei som hadde mange, skulle hjelpe dei som ingen hadde.

Dess eldre eg vart, dess tyngre vart det å forlate heimen og gå der ute på Bryggja saman med dei to «gamle». Då var eg tolv år, skreiv eg til far og sa at no skulle mi tid i eksil vere slutt. Dei to siste skuleåra gjekk eg med han Arne i Loa. Elles frakta eg varer frå kaia, hjelpte til på krambua og gjorde førefallande arbeid så som gutar flest.

Reiste til Skjeberg

Femten år gamal reiste eg til Skjeberg og fekk arbeid hos ein gartnar. Der låg eg på kne og planta og reinska heile sommaren.

Når grønsaker og blomar var ferdige til sal, gjorde vi alt i stand tysdags- og onsdagskveldane, for onsdag og laurdag var det torgdag i Sarpsborg.

Eg ordna opp med bæra, gubben sjølv hadde blomar og grønsaker. Han trudde meg godt. Han gav meg, ein stor hestehandlar-pung full av vekslepengar utan først å telje opp. Gode varer hadde vi alltid, og handelen gjekk fort og greit unna. Sidan bad han meg gå på kafe og få meg mat, pengar var der nok av i «hestehandlaren».

Dei tunge 5-øringane og anna vekslemynt hadde vi no bytt i lette, verdfulle papirpengar.

I Skjeberg fanst det ikkje eingong disco, så laurdagskveldane sat eg heime og kosa meg med hunden. Søndagane fekk eg låne sjefen sin sykkel og vitja då gudfaren min, Dagfinn Loen, som var lærar i nærleiken.

Ein søndag trødde eg like til Halden og rusla rundt på festningen utan at vaktene sa eit ord til meg.

Etter innhaustinga hadde ikkje gartnaren bruk for hjelp. Han betalte kr. 50,- pr. mnd., og eg reiste heim til Loen. Eldste bror min, Waldemar, var reist heimanfrå, og far sette pris på ei hjelpande hand.

Det mest forvitnelege for ein 15-åring den gongen var kan hende reisa austover: Med Fylkesbaatane til Bergen som tok tre døger, derifrå reiste eg med tog til Kristiania. Medan eg venta på toget nedover til Østfold, fekk eg tid til å oppleve folkemylderet på Karl Johan og til og med ta i Slottet.

På skule på Vereide

Vinteren 1925-26 gjekk eg på Vereide, eit skuleår eg minnest med glede.Eg var motivert, som dei seier i vår tid, det ordet var ikkje oppfunne på norsk den gongen.

Ledige kveldsøkter stiltra vi oss på tå over taket og gjekk på jentebesøk. Ein kveld vi var der, hadde styraren sett lys frå vindauget og kom og banka på døra. Vi breidde oss under dyna og hadde det storveges til vi høyrde lyden av trakking ute på gangen døy bort. Spennande for unge menn, og eg trur jentene tykte det same. Barnsleg uskuld og truskuld.

For nokre år sidan var vi på 60-års-treff på Vereide, og då fekk han Rasmus på Nesa, ein Kandal frå Breim og eg same rommet som «jentene våre» hadde den gongen. Då mimra vi godt frå ei tid då jenter og gutar ikkje hadde lov å sjå på kvarandre, men «Den gamle Adam» greidde dei likevel ikkje å ta knekken på.

Vi skulle heim til påske, og eg hadde berre 25 øre att. Ein Berstad frå Stryn og eg kjøpte eit lodd saman for 50 øre. Vi vann ein færing og rodde heim. Seinare betalte eg Berstad kr. 50,-, og båten var min.

Sommaren 1926 var eg mykje heime. Den gongen var her fisk på Lobukta, og bror min, Bjarne, og eg fekk oss kastenot og dreiv «storfiske».

Ut på nyåret 1927 reiste eg til farbror Øyvind i Selje og dreiv fiske der. Ei dramatisk hending var det ein gong vinden kom brått på og sende oss til havs. Då heldt vi på å setje livet til, Wald Drageset, seinare skjorte-fabrikant og eg. Lagnaden ville det annleis, to slike glupingar hadde nok ikkje samfunnet råd å misse.

Norske Kullkompagnie

På Nordfjordeid hadde Store Norske Kulkompagnie eit hyre-kontor. Konrad Tjugen og eg sykla dit sommaren 1927, men nei, der var ingen plass for arbeidsvilleg ungdom. Først og fremst ungdom med høg utdanning, utan arbeid og med stor gjeld fekk reise dit.

Canada i februar 1928

Framtidsdraumar hadde ungdomen den tid og, vi ville ikkje gje oss. Difor reiste vi til Canada i februar 1928, Alf Tjugen, Anders Hogrenning og eg. Knut Sande kom etter i -29. Frå Bergen tok vi beinvegen med «Bergensfjord» til Halifax. Åtte dagar tok turen, og der ombord hadde vi det så gildt at eg håpa vi aldri meir skulle sjå land.

Immigration Hall

I Immigration Hall gjekk vi spildrande nakne, hundretals unge menn, og vart granska både framme og bak før vi fekk fare vidare. Fann dei noko mistenkjeleg, vart vedkomande straks send i retur.

Ein straum av båtar kom frå Europa til Canada på den tid. Mange emigrantar var reine splinten å sjå til, vi norske var rimeleg pent kledde. Fire døger sat vi på toget vestover prærien til den vesle byen East End i staten Saskatchewan.

På toget aula det av kræmarar, alt var til sals, men ingen hadde pengar. Vi tok til å ane at det paradiset vi hadde drøymt om, fanst ikkje her. Alfred Sæten var farmar i East End, difor reiste vi dit. Eg fekk arbeid hos ein engelskmann i grannelaget. Han og kona budde i eit skyle, og det same gjorde eg.

Eg fekk utbetalt 100 dollar

Hestane hadde gått ute heile vinteren, og våronna skulle førebuast. Eg måtte hente dei heim og fore dei opp til den beinharde tida dei hadde i vente. 480 acres, dvs. 1920 mål var denne farmen. Traktorar fanst, men vi hadde berre hestar.

Eg horva med seks hestar som gjekk tre og ei halv norsk mil med tungt drag kvar dag, eg måtte sitje på. Sjefen køyrde såmaskinen med fire hestar. Eg måtte opp kl. halv fem, så det vart lange dagar.

Søndagane køyrde vi ut møk. Einaste frikveldane kunne vere laurdag. Då fekk eg låne ridehsten til East End og treffe kjenningar. Eg var lova 50 dollar for månaden, og ville ta ut alt på ein gong og sende 600 kroner heim til far for billetten. Men då hausten kom, øydela ei haglskur heile avlinga, så farmaren var like fattig som eg. Etter mykje fram og tilbake fekk eg utbetalt 100 dollar.

Montana

Eg reiste sørover til grensa mot Montana. Der budde eg i ei trekkfull hytte saman med ein vossing. Vi fekk låne eit gevær og skaut kaninar, såleis skaffa vi oss kjøt. Dei 100 dollarane gjekk også med til livsopphald. Denne vinteren -28-29 venta vi berre på at tida skulle gå.

Neste sommar var lik den førre, eit slit på farmen frå morgon til kveld. Om hausten flytte vi til Anders Hogrenning og fekk det godt, sjølv om vi ikkje fekk løn. Pengane eg sende heim til far, kjøpte han aksjar for i ein pelsdyrgard som gjekk konk, kunne like gjerne late dei fare med prærievinden. Hos Anders Hogrenning skaut vi kaninar og fekk 5 cent for kvart øyre vi klipte av og leverte på kommunehuset.

Sommaren 1930 gjekk eg ein dag og arbeidde ute på farmen. Då kom der ein T-Ford køyrande. Dei stogga og spurde om eg hadde pengar å låne dei. Dei skulle gifte seg, men hadde ikkje pengar til bensin og prest. Dette var Anders Muri (Sakris) og Dagny Sæten (Nigard). Dei vart verande i Canada all si tid, og pengane fekk eg att.

Måtte på sjukehus

Så vart eg sjuk, hadde frose mykje, og ingen ting fungerte. Eg måtte på sjukehus. Der fekk eg godt stell, men måtte låne pengar til lækjar og opphald. Eg kom meg litt føre, men tok av 20 kg på stutt tid. I februar 1932 vart eg erklært arbeidsufør på livstid, og styresmaktene ville ha meg vekk. På toget mot austkysten kom eg saman med all rampen vestfrå som og vart send heim.

Mykje livsvisdom kan ein høyre også blant slikt folk. Mange av desse var sikkert bra menneske som eit skakk-køyrt samfunn hadde sendt ut på skråplanet. Eg vart send til New York, skipa om bord i «Bergensfjord», vaska og barberte meg, tok på meg nyedressen og gjekk til bords med millionærar.

Kjøpte gamal Ford

I 1936 kjøpte eg ein gamal Ford for kr. 1.000,- og byrja lastebiltransport. Bilseljar Karl Dalen frå Alesund fekk sjå den vesle dukkevogna mi, og han baud kr. 1500,- i byte på ein Bedford til 10-12 tusen. Denne fekk eg på månadsavdrag.

Litt småkøyring vart det då dei bygde vegen i Lodalen, men taksten var berre kr. 3,- Loen -Stryn - Loen, og avdraga var store. Fullt lass Loen - Folkestad var kr. 30,-. Eg greidde likvel å betale bilen og dreiv i dette yrket til eg sula inn for åtte år sidan.

I 1943 gifte vi oss, Oddny Tjugen og eg. Vi bygde hus i Drageset-tunet. Oddny gjekk bort for nokre år sidan, og kveldane ligg eg her og lever oppatt, gleder meg over somt og angrar somt som dei fleste i alderdomen. No er eg lus på samfunnet, far pengar av Kongen kvar månad utan å legge to pinnar i kross. Til og med når bankane og næringslivet har stelt seg dumt, sit desse få oppsparte kronene rimeleg trygt. Det var ikkje slik i 1929.

Asbjørn Drageset på 83 års dagen

Familien John Drageset var stor. Dette biletet-er teke i 1919 og frå venstre ser vi her: Kellfrid (Kella) Tju- gen, Jorunn Bolseth, Lina Loen, Waldemar, Borgvy Sæten, Alfhild Sen og Asbjørn. Sitjande frå v: Mor sjølv, Brita f. Lyslo, Arnlaug, Solheim, Bjarne, Trygve og far sjølv, John Drageset.

Til dokumentstart

12. Gløymd skipskatastrofe
Unggut frå Loen omkom i 1946

«Fjordingen julenummer 1993

Av Inge Fænn

Saman med 14 kameratar frå S/S «Ramø» har Johannes Sæten frå Loen, fått rita namnet sitt på minnetavla over dei 15 som omkom under Ramø-katastrofen i Henningsvær. Den 27 år gamle fyrbøtaren vart eit offer for krigen sjølv om freden var snart året gamal. 21.april 1946 (l.paskedag) vart båten minesprengd på Gullvikflaget, og 15 av mannskapet omkom. Johannes vart funnet att og gravlagd ved Loen kyrkje, der det vert fortalt på gravsteinen at han gav livet for fedrelandet.

Johannes var fødd i 1920, og han sigla ute under heile krigen, fortel barndomsvenen hans, Hans Haugen medan vi børstar snø av minnesmerket.

Han drog tidleg til sjøs, og båten låg i England då krigen braut ut. Johannes var dauden nær mange gonger. Som smågut budde han på Vassenden i Loen, ogved Lodalsulukka i 1936 greidde han å berge seg unda bylgjene saman med faren , men ei syster og ein onkel omkom.

Faren flytte til den vesle raudmåla stova på oppsida av vegen, mellom Hotel Alexandra og Solvik. Våren 1946 gledde faren seg over at sonen skulle kome heim etter seks år som krigsseglar. Han hadde ringt frå Bergen og fortalt at dei var komne til Norge igjen. Dei skulle berre ein tur til Nord-Norge før han mønstra av.

For Johannes vart det siste turen. Etter å ha overlevd fleire torpederingar under krigen møtte han dauden saman 14 arbeidskameratar 1.påskedag 1946.

Rystende katastrofe

« - Rystende skipskatastrofe ved Henningsvær. Lastebåten «Ramø» av Oslo eksploderte første påskedags kveld. 15 av mannskapet omkom. - Eksplosjonen så kraftig at hele Henningsvær ristet. Båten hadde ankret opp på et tidligere minefelt som var blitt erklært minefritt.» Orda er henta frå Lofotposten - 23.april 1946.

Kapteinen var mellom dei overlevande, og han fortalde sjølv til avisa at dei hadde ankra opp Skjærtorsdag for å laste saltfisk til Hellas. Hamnebetjenten hadde vist dei plass, og dei kjende seg trygge. Meiningane er delte om det var ei drivande mine eller ei magnetisk mine frå eit gamalt minefelt, som sende 15 kjekke sjømenn i døden, skriv avisa.

Bauta over dei som omkom

18.april i år fekk dei 15 som omkom, eit minnesmerke i Henningsvær, som ligg i Vågan kommune. Brødrene Charles og Gullik Henriksen har gjort eit kjempearbeid for å samle opplysningar kring katastrofen, dei som omkom og slektningane deira, og fleire av dei som overlevde var til-stades under minnehøgtida og avdukinga. Det var kransenedlegging og militær æresvakt, og det vart også senka kransar i havet på sjølve ulukkesstaden.

Dei som fall i krigen har fått minnesmerke, men dei som omkom slik som Johannes Sæten var også krigsoffer.

Charles Henriksen fortel i eit brev til redaksjonen at «Ramø» kom trygt gjennom krigen mellom anna fordi båten hadde påmontert antimagnetisk utstyr. Dette vart demontert på Kaldnes mekaniske i Tønsberg vinteren 1946. Krigen var over. Dei trong-de det ikkje lenger.

Dei 15 som omkom fekk tidleg ei lita minnetavle i Henningsvær kyrkje, men no har dei fått ei minnesmerke som for alltid vil minne om at krigen varde lenger enn mange veit av.

Dei tre einaste attlevande: Frå venstre: Håkon Arup Johansen, Otto Friis Hansen og Anders Thomas Nielsen framfor minnesmerket over dei omkomne

S/S Ramø som vart minesprengt

Hans Haugen ved gravsteiene på kyrkjegarden i Loen

Til dokumentstart

13. Stengde lærarskulen til jul 1941
Per Solheim. Krigsminne.

«Fjordingen julenummer 1993

Av Inge Fænn

Det knyter seg mange minne til krigsåra ettersom det nærmar seg 50 års jubileum for fredsvåren 1945. Tidlegare rektor ved Loen skule, Per Solheim som nyleg fyllte 75 år, er mellom dei som har skrive ned minne frå dei dramatiske åra i soga vår. Han hugsar spesielt jula 1941 - då han og dei andre elevane vart stengde ute frå lærarskulen i Volda.

Per Solheim

Det var i 1980 Per Solheim avslutta arbeidet med å skrive ned minne frå krigen. Han gjorde dei mest fordi dei to borna hans skulle vite kva som skjedde i krigsåra, og kva faren var med på både i heimefronten og i andre samanhengar. Og ikkje minst korleis livet var på bygdene den gongen. Vi let Solheim sjølv fortelje:

«Kameraten min, Steinar, og eg sykla til Volda i midten av august 1941. Ein kunne ikkje lita på å fylgje rutebussen i den tid. Få Ruter gjekk, og dei bilane som var i drift hadde fått ved-generator».

Vi kom inn på skulen, men det var problem med å kome i gang. Ein nazist kom til skulen og skulle ha sitt å seie med opptakinga. Ein dag vart vi innkalla til festsalen, pultar var sette inn, og avstanden eit par meter frå kvarandre. Vi skulle setje oss. Nazisten delte ut eit ark til kvar med fire spørsmål:

1. Er du medlem av NS ?
2. Sympatiserar du med NS ?
3. Vil du gå inn i NS?
4. Er du heilt imot NS ?

Då rektor Kristvik fekk sjå dette spurde han nazisten om kva han ynskte seg av elevane. Han svara at alle skulle svare etter sitt samvet. Takk, sa rektor. Snudde seg til oss og sa at vi etter skulle svare etter samvetet. Vi lurte på kva vi skulle gjera, men kunne ikkje spørje nokon. Ein synte opp arket sitt og det var heilt tilrota. Vi andre gjorde det same og sette namnet under. Då vart han sint. 10 elevar hadde sett kryss på siste spørsmålet og fekk beskjed om at dei skulle høyre frå han seinare. Men førebels skulle dei forlate skulen straks. Så las han opp lista over dei som skulle få gå lærarskulen Steinar og eg var med, og det var også tekne med nokre nye namn. Det var nazistar eller sympatisørar.

Vi samla oss til avskilsfest for dei som var jaga.- Der prata vi fritt og vona at det ikkje ville vere lenge før tyskararie var jaga av landet.

Vi kom i gang med skulen, men det gjekk ikkje mange dagane før vi fekk ein kalddusj. Rektor kalla inn til ekstramøte. Han las opp brev frå dei høge herrane i Oslo. Det inneheldt det vi hadde sagt på avskilsfesten. Vi trudde det hadde vore berre gode nordmenn tilstades, men ein eller annan hadde meldt frå.

Vi forstod kven syndaren var. Det var ei jente, og vi freista å fryse henne ut. Utfrysinga kom snart pr. brev frå Oslo. « Ein rett-tenkjande nordmann fekk ikkje gå i fred», stod der, og ei åtvaring til rektor og oss alle om at dette skulle ikkje gå.

På timeplanen stod det at vi skulle ha engelsk. Det kom forbod, .vi skulle ha tysk i staden. Vi sette oss i parken og gjekk ikkje inn til timane. Sume rusla inn etter at rektor hadde bede om det, men dei fleste heldt seg unna.

Brast i gråt

Ein dag brast ei jente frå Austlandet saman i gråt. Ho fortalde at ho var innkoma på skulen fordi faren var nazist. Dette ville ho ikkje gå med på.

Dette skjedde nokre veker etter at skulen var starta. Nazisten som styrde opptaket vart verande ved skulen nokre dagar. Han møtte opp i geografitimane for å høyre kva som vart sagt om England.

Ein dag Steinar og eg var på heimveg gjekk vi forbi ferjekaia. Brått såg vi jenta i storsprang mot ferja med nazisten etter seg. Ho hoppa ombord og ferja la frå, medan han stod att og sende skjelsorl etter henne. Ho kom aldri attende til skulen. Det var ei bra, men fortvila jente. Etter krigen måtte eg vitne om hendinga, og nazisten fekk den straffa han var verd.

Vi var alltid i spaning om korleis det ville gå vidare med skulen. Titt og ofte kom Gestapo og henta ein eller fleire lektorar til forhør. Før dei gjekk ut, sa dei gjerne nokre ord til oss elevane om å vere tapre, kanskje kom dei ikkje att. Men dei kom, ingen vart arrestert før skulen vart stengd til jul 1941. Då vart dei fleste bundne og lagde på golvet på Handelsskulen for seinare å bli sende til Falstad og leiren der.

Skulen vart stengd, men lektorane prøvde å ha litt kontakt med oss elevane. Sommaren etter fekk vi ein lapp om at vi skulle møtast i Bjørkedalen. Vi møttest i ei stor raud løe. Lektorar og elevar låg i høyet og samkoma var svært interessant. Vi kjendest som ein flokk som snart skulle få møtast att i Volda i eit fritt land, som vi sette større pris på enn nokon gong før. Vi song « Ja, vi elsker dette landet», «Fagerter landet .... », og mange, mange fleire.

Men om draumen om snarleg skulestart var tilstades fekk dei ikkje møtast att før i 1945. Då var dei berre tjue att av dei «gamle». Dei andre hadde teke anna yrke, og dei som gjekk i fienden si teneste var sjølvsagt ikkje i flokken, fortel Per Solheim.

Per Solheim har teke vare på grenseboarbeviset frå krigsåra. Det var velbrukt og ein skulle ikkje langt utom eiga bygd før ein trong det for å kunne prove kven ein var om ein vart spurd.

Til dokumentstart

14. Krossen ved Lokyrkja
Ein samlingsstad i over 1000 år.

«Fjordingen julenummer 2001

Av Jens Hogrenning

Mange, både lokale folk og tilreisande tek turen til Lokyrkja, stoppar opp ved steinkrossen ei stund, tek gjerne eit bilde av den. Eit bilde dei tek fram seinare for å minnast.

Dei fleste veit ikkje så mykje om historia til denne krossen, men den kom til Loen og blei reist ut ved stranda på plassen som i dag heiter Korsvika. Krossen er ein av dei eldste av 58 steinkrossar her i landet, og er truleg frå slutten av 900-talet. Den har sidan vore eit symbol for vår kristne tid. Korsvika vart vår samlingsplass for dei kristne, og etter ei stund blei det og bygt kyrkje i bygda. Sjølv om kyrkja då blei den nye samlingsplassen så var det likevel mange som med vyrdnad stoppa opp ved krossen i Korsvika, den hadde i mange år ein spesiell plass hjå mange. Krossen blei seinare flytta til kyrkjegarden i Loen i byrjinga av 1700-talet, der blei den av ein offiser, som var busett i bygda, sett over grava til eine sonen som han hadde mista i ei ulukke.

Denne krossen som er over 2 meter høg og med ulike lengder på «armane» har ei form (keltisk) som er kjent frå Irland og Skotland. Krossen har blitt avbroten og det hende i samband med at den blei brukt som belastning for å rette opp tårnet på kyrkja som var skakt, dette hende på byrjinga av 1800-talet. Krossen blei deretter sett opp etter kyrkjegardsmuren, og det var nær ved at den blei slegen sund og brukt i muren ved kyrkja då den blei restaurert i 1903. Helge Loen såg kor verdfull eit fortidsminne krossen var og at den måtte takast vare på for framtida. Jens Helset som var ein flink smed, fekk jernbeslag på krossen og den blei sett på plass på kyrkjegarden der den no står i dag.

Vi veit og at det er reist kopi av denne krossen i Amerika, og sist sommar fekk eg høve til å vere med Gerhard Hofrenning, son til Bernt Hofrenning for å sjå den. Den var meir stilfull, med like lange armar og hadde vorte -«fabrikklaga» ved eit steinhoggeri i Møre og Romsdal. Denne kopien har fått ei svært fin plassering utanfor Lutherske Theologiske Seminar i St. Paul Bernt som vandra ut til Amerika i 1905 og som vart prest der i over 50 år, arbeidde med ideen om ein steinkross til Amerika i mange år. Han fekk Firda Ungdomslag til å få laga krossen, og det var ungdom i Nordfjord som gav den til den norske kyrkja i Amerika. Avdukinga av krossen var fyrst på Austrheim i Gloppen i 1955 før den så blei sendt med båt til Amerika, der den så blei reist i St. Paul. Bernt Hofrenning var med ved avdukinga, fyrst i Norge og seinare i 1956 i Amerika.

Krossen, der den står i ein fin Eikelund med blomster og grøn plen kring, står og gjev frå seg ein aura av noko stort og heilagt. Også der ved denne krossen, så som ved den som stod i Korsvika, stoppa folk opp, får seg ei stille stund i ein hektisk kvardag. Når folk reiste frå Norge til Amerika eller andre land, ynskte dei seg noko frå heimlandet som dei kunne sjå på og ta på. Kopien av stein-krossen i Loen var noko av det beste dei kunne ynskje seg, og etter 5 års arbeid kunne krossen avdukast.

Frå Minneapolis/ St. Paul til Fargo, nokre timar køyretur unna, på besøk hjå Ralph som også var son av Bernt. Han var også prest og misjonær. Så ein fin dag tok han meg med på dagstur kring om i Red River Valley, til Moorhead, der Ralph ville vise meg museumet med «Hjemkomst», vikingskipet som blei til etter ein ide frå Gokstadskipet. Deretter besøk til kopien av Hopperstad stavkyrkje, der den stolt stod i eit flatare landskap enn Vik i Sogn der den opprinnelege stavkyrkja står. Denne nye stavkyrkja var no blitt ein stor samlingsplass i Moorhead. Vi fekk ei interessant omvisning inne i kyrkja og då vi kom ut stod der endå ein kopi av krossen i Loen som minna tilreisande på den kristne arven som kom til Loen for 1000 år sidan. eit skip, ei kyrkje og ein kross. Minna om historia kom med eitt tilbake, friluftsgudsteneste i Korsvika i høve 1000-års markeringa sommaren 2000.

Å kunne koma til Amerika, sjå og oppleve korleis dei har teke vare på minne og verdiar frå landet dei reiste frå er stort. Måtte desse verdiane vara for våre etterkomarar også i dei neste 1000-åra. Gle dykk alle over denne arven, tak vare på den og ta den fram og bruk den.

Jens Hogrenning ved steinkrossen i St. Paul

Til dokumentstart

15. Ei eventyrleg ferd

«Fjordingens julenummer 2002 (Årbok for Turistforeningen for Bergen By og stift i 1893)

Av Elias Monssen Hogrenning

Elias Monssen Hogrenning

Denne artikkelen som vi gjev att slik Elias Hogrenning (1872 - 1932) skreiv han, stod i Årboken for Turistforeningen for Bergen By og Stift i 1893.Vi er oppmoda om å ta inn artikkelen i samband med det store slektsstemnet i Loen i sommar, der Elias vart heidra med namnet sitt på ei sæterbu.

«Ein augnablink var det, som skulde eg missa pusten, og den fæle avgrunnen under meg saag eg som i ørska».

Turiststraumen er kvar sumar stor i Loen. I slutten av august 1893 reiste millom andre ein bergensar med dampbaaten «Lodølen» yver vatnet og var iland under Kjendalsbræden. Meiningja var, at han deretter i all ro og mak vilde reisa yver fjell og bræder, merkja seg det fagre i dei ville heimar, og ikkje som dei andre turistane fara som ei jolaskreid med skjyss og braaking fraa fjell til fjøra.

Han hadde tenkt aa reisa fraa Lodalen yver bræden til Sundalen i Uppstryn og vilde gaa upp fra garen Hogrenning, som ligg midt fyr Lodalsvatnet. Fraa Kjendalen kom han til Hogrenning med dampen um ettermiddagen den 22de august. Her tingad han seg hus fyr natta, og andre morgonen skulde so karen iveg.

Det vart eg, som kom til aa slaa fylgje med honom. Seinare hev han i eit brev bedet meg um aa skriva litt um turen, me kom til aa taka. Han samla, skreiv han, slike reiseskildringar i ei aarbok fyr «Turistforeningen for Bergens by og stift», Javel, eg freista skriva ein stubb, men De fær orsaka, godtfolk, eg er ikkje nokot vidare kar med pennen.

Kl. 7 un morgonen 23de august stod me reiseferduge. Det hadde voret sturtande regn tidlegare paa morgonen, og vedret saag ikkje rart ut no helder til ei ferd upp i ukjende høgfjellet. Men bykaren sa, han hadde ikkje tid til aa liggja venta paa godvedr, og so ruslad me iveg.

Eg hadde berre eit tang og litt mat aa bera. Han hadde ei skræppa med nokot smaatteri i, som han bar. Me gjekk upgjenom angande bjørkelider, fram gjenom dalen, dar me fylgde den sylvklaare elva, -upp Austedalen til Austedalsbræden, ein arm av Jostedalsbræden.

Daa me kom upp paa bræden, tok me tauget og batt um oss, som ein mest altid lyt gjera, naar ein skal yver ein snæbræ. So ikring klokka 12 kom me upp, paa den Øvste høgd - etter amtskorter 5538 fot yver havet - og her «storkvilte» me og gat middagsmat.

Me fekk ikkje stort utsyn. Skodda byrjad trekkja upp fraa dalarne av og til, -du skal berre sjaa, me fær myrkjeskodde! Jau, det vart myrkjeskodde, og det talgagns. Ho kom so tjukk som ein sagande fraa alle kantar, so eg meinte paa, me laut snu og sjaa koma oss nedat i snaraste laget. Men bykaren tok det rolege. Han berre saag paa kortet og kompaasen sin han, og so traska me iveg - nett som me sku voret midt i Strandgata. Av og til lettade skodda sovidt, at me saag fjelltindarne, - men det var berre ein augnablink, so kom ho lika tjukk att og gjøymde det heile.

Me var alt solangt komne, at me snart maatte kunne sjaa nedi Erdalen, og daa skodda i det same lettade nokot, saag me, at me var komne mest ut paa stupet. Me gjekk fram paa kanten, og med den eine salatt og heldt tauget, vaagaade hin seg ut paa bræden og saag ned. Kanten var framtvær og ned derifraa er eit 3-4000 fot høgt, stygt, bratt fjell. Me gjekk finnyver bræden att og kom til nokre fjellknausar. Her bygde me smaa «varder».

Bykaren, som hadde ætlat seg nord til Sundalsæteren, vilde no israden gaa ned til Erdalen, daa det var slikt ruskut vedr. Han vilde freista aa koma ned innse i dalen, vestanfyre Greidungsbræden. Etter amts-kortet gjeng her ei bræde ned, men er drusteleg bratt. Han sa til meg, at det vilde verta nokot vanskelege, sidan me ikkje hadde korkje is-øks held is-broddar med oss, og støvlarne var glatte av slit. Eg svarad, at vilde han freista, vilde eg fylgja.

No rignde og snødde det umtrent paa ein gong, og me tok til å verta. gjenomvaate. Um eit bil - klokka var nuo 6 um ettermiddagen - stansad me framfyre den brædeskråning, som saag ut til aa strækkja seg eit godt stykke ned i Erdalen. Her vilde karen ned. Me gjekk eit stykke, og vegen tok til aa verta dugeleg bratt. Men med eit maatte me stansa. Beint framfyre oss var eit stor sprikka i bræden. Ho gjekk tvertyver heile bræden og var so djup, at me ikkje kunde sjå bottev. Vilde me ned i dalen herfraa, maatte me yver sprikka, andre stader var uraa aa koma.

Eg vilde snu og gaa rundt «Strynskaupen» og gaa ned fraa Greidungsbræden. Der trudde eg var fint og framkomelege. Nei, bykaren vilde ned her. «Det er umogelegt springa yver sprikka, og um me kaun, so er det ikkje sagt, me kjem paa landjorda korso», sa eg. Men det var dækerten, um bykaren ga seg. Me fekk vaaga. Men eg hev trægat det stundo sidan at eg sprang fyrst yver sprikka.

Me stod altso på sprikkekanten. Yver til andre sida var dar paa lag 8 alner. Me kas-tad tauget yver og tok maal med det. (Tau-get vart seinare maalt av brædelods Thor Greidung). Kva skulde me gjera? Etter voke fundering vart me einige um, at eg skulde binda den eine enden av tauget fast um meg, og den andre skulde han halda, sc vilde eg vaaga spranget fyrst. Han sette seg godt talrettes i ei hole han hadde vølt til pa-, sprikkekanten, og batt andre tangenden fast un seg under armane, so gjekk eg eit stykke uppyver og tok tilsprang.

Ein augnablink var det, som skulde eg missa pusten, og den fæle avgrunnen under meg saag eg som i Ørska. Tilspranget hadde vore godt, eg kom eit heiltstykke inn paa andre kanten, men bræden var bratt, so eg rapad solangt tauget rakk. Det kan kanskje høyrest utrulege utfyr sume folk dette; men det skal segjast, at hadde ikkje bræden vore so bratt so ho var, vilde det voret umogelegt aa springe yver.

So skulde bykaren koma, etter at me fyrst hadde «summar» oss nokot, la me iveg nedyver. Paa høgre sida mot dalen hadde me eit stupbratt fjell, paa den andre side er folkegaaande. Det vart vrangt aa koma fram. Bræden var bratt med sprikka etter sprikka og paa slutten berre is. Me laut snu og venda, att og fram, i krokar og krinsar, og no leid det so langt paa kvelden, at det tok til å myrkua, og endag hadde me vel ein 600 fot igjen av bræden. Klokka ni var det bekmørkt, og det var raadlaust gaa lenger paa ei bræde, full av sprikkor paa alle kantar, det det er faarlegt nokk aa fara ljose dagen. Me laut stogga der me var komne; aa gaa vidare kunde kosta livet. Me fann os ei ishole, so me kunde krypa i lvid fyr vinden, og her laut med «slaa os til ro» natta yver.

Bykaren hadde med seg eit ljos, og etter myket bal med halvvaate fyrstikkor, fekk me kveikt ljoset, som me sette i ei gluvre i isveggen. Kor koselegt det skein, og kor «sælsomt» glansen tok seg ut paa dei staalblanke vegjerne i vort vesle kot i jøtulkongens kalde jetteheim!

So skulde me skipa oss til fyr natta. Eg hadde med meg eit sokkapar og tok den eine sokken og trækte nedyver hovudet. Eg saag vel morosam ut i denne bunad, kan eg tenkja, og bykaren lo. Men sokken vermde godt han. Bykarens klædebunad i skræppa var vorten nokot vagt; men han skifte fraa inderst til ytterst og drog so dei avtekne plagg utanpaa hine. Ein laut hava so tjukt lag som mogelege millom kroppen og isen, meinte han.

No var det igrunnen nokso koselegt i ishytta vaar, - me berre manglad ved, som me kunde faat kveikt eit baal. I skræppa hadde me alle gode ting: Braud, smør, kjøt, sardinar og kald the. Trøytte var me, og svoltne var me, og daa smakar maten, maatru!

Etter at me hadde eiet, skulde me sova -sova paa blaae jøkulen! - Og so sløkte me ljoset. Her kunde me no kvila i ro fraa alt kav og møda - berre det ikkje hadde voret so kaldt. Svevn vart det ikkje stort av, -berre ein iblande. I bræden under oss høyrdest tunge duvar og skarpe smell alt i eitt, so det var som isen under oss vilde opna seg og sluke oss ratt. Det gjekk rykk av fælsla gjenom oss for kvar smell, og dette attaat kulden skulde nok halda os vakne. Me torde ikkje forvel sove held, og me maatte halda varmen i os med floke-banking og byks.

Det vart meir og meir kaldt. Det ringde ikkje længer, himmelen var vorten stjerneklaar. Kaldt var det ja; Men korso var me glade, at me hadde funne livd fyr den dræpande fonnvinden, som ylte yver bræden. Me prøvde smetta upp fyr iskanten nokre gonger, men snoen var so gjenomtrengjande og bitande, at me berre puttad oss nedi att.

So gjekk no natta time fyr time. - Og det ikkje nett so stuslegt helder. Bykaren fortalde rispur, og eg song, so fyr me vardest var klokka 3; dagen byrjad koma so smaatt um senn, og me tok ut or hiet vort kl. 3 1/2. Men bræden var no meir hard og tilfrosen enn um kvelden.

Det var ratt faarlegt aa gaa. Me kravlad oss nedyver etter nokre smaasprikkor, men so maatte me stansa. Bræden nedanfyr var stupbratt og flintande hard. - Dette saag fælt ud. Eit stykke længer til vinstre saag me ein snøstrimmel, og burt dertil kravlad me. Snøstripa rakk heilt ned til brædekanten, og yver snøen kunde det daa gaa an aa koma ned fraa bræden. Brædekanten var høg og tvær, men med tauget til hjælp kom me os daa endeleg ned paa berr mark.

Endag var der eit godt stykke veg til dalbotten, og fjellet var svært bratt. Daa me var komne halvveges ned og sat og kvilte, høyrde me i lufti ein undarleg kvinande ljod - ein stor stein kom farande beint yver hovuderne vore og drusad i marka eit heilt stykke længer nede, so mold og smaastein stod høgt i vedret. Me saag upp yver fjellsida og vart var ei heil skreda, som kom sendande. I største skunding smatt me inn under ein fjellhamar, med skreden ramlade og dundrade uppe i fjellet og kom sendande beint yver hovudet vort og for kaat og elskin nedyver. Det var trulegt jøtulen, som vilde tyna oss, fyr me hadde vaagt oss inn i stova hans um natta. Unde fjellhamaren vart me standande ei god stund etter at alt var vonet stilt, og daa me sistpaa vaagaade oss fram, sette me paa sprang nedyver og stansa ikkje fyr me var heilt nedi dalbotten og utanfor «skotvidde».

No var me ratt glade. Eg sa til bykaren, at eg aldri i mit liv hadde voret so glad. Det var som eg hoppad, daa me i det varme solskinet gjekk nedyver den fagre dalen.

Snart var me paa Storesæteren og hjaa den hyggjelege budeia fekk me oss ein god slurk mjølk. Daa me kom til Greidungs, gjekk me inn til brædelods Thor Greidung og fekk oss lidt øl. Daa han høyrde om turen vaar, fortalde han, at dat aldri hadde kommet folk ned der fyrt. og mi raad er, at aldri nokon mag gaa ned den bræden.

Paa Hjelle var me til middag. Her fekk me oss eit grepa maalti. Um ettermiddagen skulde eg med dampbaaten heimetter, medan bykaren vilde reise yver Viden til Geiranger. Eg sa velfar og viftad til honom som stod att paa bryggja. Men aldri gløymer eg den trøysame, vaagelege ferdi vaar yver den faarlege bræden.

Til dokumentstart

16. Farlig fjell i fager dal

Aftenposten 5. september 2004

Av Rolf L. Larsen

Fjellet bøyer seg utover det vakre Lovatnet i Nordfjord. Det er som et stort troll som truer med å ta deg. Ramnefjellet har tatt 135 menneskeliv i to av Norges verste naturkatastrofer Til vinteren er det 100 ar siden fjellet kom første gang.

Ramnefjellet gjør alltid sterkt inntrykk på meg. Nå har jeg ikke sett det på seks år, forteller 92-årige Olav Nesdal. Her på dekket om bord i turistbåten Kjendal. (Foto Kevin Loen)

Han skuer forsiktig opp i de store fjellmassene. Blikket er fast, men også vemodig. Minnene og tankene presser på.- Denne vakre dalen har betydd svært mye for meg og hele min familie i over 100 år. På godt og ondt, forteller 92-årige Olav Nesdal.

Den gamle mannen tar et ekstra godt tak rundt spaserstokken der han står på dekket ombord i motorbåten «Kjendal». Båten bringer om sommeren omkring 6000 turister fra hele verden innover det naturskjønne Loenvannet. Et av Vestlandsfjordenes mest populære reisemål, både til vanns og til lands. Nest innerst langs det vel tolv kilometer lange vannet ligger de små bygdene Nesdal og Bødal.

På slutten av 1800-tallet var det frodige gårdsbruk her med hester, kuer, geit og sau. Og kornavlingene i Nesdal her var kjent som blant de beste i hele fylket.

Olavs far, John, hadde rikelig med krøtter i fjøs og korn i låve. Gårdene i Nesdal lå dengang i tun nede ved vannet. John og konen, Synnøve, fikk seks barn. Ved nyttårsskiftet i 1905 ble hun syk og måtte reise til behandling ved sykehus i Bergen. Tårene trillet på barnekinnene da de tok farvel.

Noen dager senere, natt til 15. januar, kom fjellet for første gang. 61 mennesker - 26 barn - i de to bygdene mistet livet. Alle de seks Nesdal-søsknene omkom. Men John Nesdal reiste tilbake igjen til dalen og gav ikke opp, selv om konen døde av sykdom like etter raskatastrofen. Nå bygde han nytt våningshus og låve igjen lengst oppe i Nesdal.

Han fikk tak i det beste tremateriale i Nordfjord, og bygde husene på en plass som ligger omkring 800 meter fra Loenvannet og høyere i terrenget. Senere ble det giftermål med tjenestejenter Anne, og fire nye barn kom til verden i bygden under Ramnefjellet.- Jeg var førstemann, smiler Olav.

I tillegg til krøtterne, hadde vi fire hester. De ble brukt til skyss av turister til Kjenndalsbreen. Et svært populært reisemål også den gangen. Og dalen blomstret på mange måter da vi gikk inn i 30-årene, forteller han.

83-årige Svanhild Tender fra Vassenden, lenger ute ved Loenvannet, nikker stille. Hun har slått seg ned ved siden av Olav Nesdal om bord i motorbåten.

Fjellet kom for andre gang en høstmorgen. 13. september 1936. De to husker det så godt.Det gikk et søkk gjennom huset. - Nå kommer fjellet. Kom dere opp og ut, ropte far. Den enorme flodbølgen sopte med seg gårdsbrukene nedenfor oss. Store deler av bygden forsvant foran øynene våre. Men det solid bygde huset vårt på den nye tomten sto, forteller Olav Nesdal.

Olav og Svanhild har ikke sett hverandre på mange år. Nå sitter de side om side og deler minnene.

74 mennesker mistet livet denne redselsmorgenen. 30 var barn. - Denne gangen var begge våre familier heldige. Alle overlevde, sier de to stille.

Motorbåten som gikk i trafikk på vannet den gangen ble kastet langt opp på land. Far min var skipper, men han hadde fri denne søndagen og var bortreist til en annen bygd da raset kom. Svanhild har tatt opp arven etter sin far, og 83- åringen har i mange år vært både guide og matros på «Kjendal».

Skipper Osvald Myren manøvrerer sikkert den hvitmalte motorbåten gjennom en smal kanal som er utgravd gjennom rasmassene fra Ramnefiellet. På den ene siden ligger Nesdal. Bødal skimtes på den andre. Det skinner i Jostedalsbreen mektige brearmer på fjellene som speiler seg i det grønnlige vannet.

I dag er Nesdal fraflyttet. Dalen har hverken vei eller strøm. Olav Nesdal og søsteren Synnøve (91 år) er de to eldste gjenlevende etter Lodalsulykkene. Nå bor de i tettstedet Stryn, vel to mil fra Lodalen. En håndfull av de gjenstående husene etter raskatastrofen brukes av yngre familiemedlemmer i sommerhalvåret.

Nesdal er en naturperle. Her slapper vi av med godt fiske om sommeren og hjortejakt om høsten, forteller Jon Nesdal som har overtatt gårdsbruket til far og bestefar. Konen Olga og sønnen Vlad stortrives også i dalen på sommerstid: - Det er fantastisk vakkert her og rike turmuligheter.

Mens Nesdal ligger som en forlatt bygd vinterstid, er det fortsatt lys i et par av husene i Bødal året rundt. Her bor Sverre Sande og konen Perdis. Sverre er født og oppvokst i Bødal. - Vi trives og føler oss trygge for Ramnefjell. Det vil nok komme flere ras i fjellet. Men vi bor nå så høyt fra vannet at vi ikke er engstelige for å bli tatt av en ny flodbølge. Det er andre fjell vi frykter mer her i dalen. Om sommeren er dalen fager - men om vinteren kan den fortsatt være farlig, mener de to. Men flytte? - Nei aldri!

Fakta om rasa i Ramnefjellet

Bildet viser Bødal som ble sterkest rammet 13. september 1936. Foto: NTB-arkiv

Fra begravelsen ved Loen kirke etter rasulykken i 1936. Foto: NTB-arkiv

Dette bildet lå og fløt i vannkanten etter raset i 1905. Det er det siste bildet Olav Nesdal har av hele farens første familie. Alle de seks søskenene miste livet under ulykken mens far John og mor Synnøve var i Bergen

Til dokumentstart

17. Skrivefør kokke frå Loen

Fjordingen julenummer 2009

Av Aslaug Grimsen

Olga Loen , eller tante Olga, var fødd i Loen, nærare bestemt i det gamle Lotunet 5. september 1896. Ho var den yngste av fire søsken. Alle var jenter, fortel Aslaug Grimsen som har sendt oss songen som tanta skreiv til skotårsfest i Nordfjordlaget i Bergen. Foreldra til Olga var bonde Knut Loen og kona Marie f. Loøren. Faren døydde i juni om sommaren litt før Olga var ni år. Han var knapt 44 år gammal.

Diverre veit eg lite om Tante Olga sin oppvekst, men eg er sikker på at ho måtte ta sin tørn når det galdt arbeid både i huset og på garden.

På slutten av 1800 talet blei det oppsving med turisme i Loen. Lokalbefolkninga spedde på gardsinntekta med skyssing av turistar frå turistbåtane til Kjenndalsbreen. Ettersom det var berre jenter i søskenflokken dreiv dei to eldste jentene med det. Det var elles rekna for mannfolkarbeid. Som vaksen var ho kokk på restauranten i Kjenndalen før ho flytte til Bergen, fortel ho.

Det eg hugsar, var at ho var kjøkkensjef på dåverande Diakonisseklinikken i Bergen, som under krigen emigrerte til Storetveit i Fana. Der gjorde Olga ein stor innsats mellom anna for Telavåg folket som blei innkvartert på sjukehuset, som vart omgjort til fangeleir. Der fekk ho eit namn i historia i boka «Télavåg», skrive av Konrad Birkhaug. Sitat: « Den første søndagsmiddagen som ble servert i fangeleiren bestod av oksestek med erter og poteter. Syltede plommer til dessert. Denne sjeldne fangekosten ble tilberedt på Storetveit Hospital av den enestående kokken frøken Olga Loen. På en mirakuløs måte fikk hun hospitalets rasjonerte varer til å strekke til også for Telavåg fangene i den første tiden av fangeoppholdet, før matforsyningen fra kretsfengselet ble regulert.»

Aslaug Grimsen fortel at tanta var litt av ei dame ! Raus og gåvmild!

Då eg vaks opp, var det to dagar i året som skilde seg ut. Det var når tante Olga kom på ferie, og juleafta med presangane frå henne. Når ho kom på ferie, hadde ho sin faste stasjon i barndomsheimen i Loen. Når vi visste at ho skulle kome til oss,var vi sprekkeferdige av forventning når bussen skulle kome, og ho skulle stige ut med koffert i den eine handa og grammofon i den andre. Kofferten var full av spanande presangar og godteri av finaste slag, som vi fekk berre den eine gongen i året. Grammofonen gjekk utan stans. Vi kunne liksom aldri få nok. Musikk var ikkje for vanlege folk i dei dagar. « Ved Rondane», «Solveigs sang», «På solen jeg ser> og mange andre fine melodiar som eg forbind med tante Olga den dag i dag.

Olga Loen var ekte Loenpatriot.Ein kunne berre våge å nemne noko negativt om Loen. Det skulle ikkje så mykje til å gå over streken. Dei siste 40 åra budde ho i Oslo, men ho var bestemt på at ho ville gå til den siste kvile i sitt kjære Loen. Det skjedde ein fin aprildag i 1986. Aldri har eg sett Lobygda så fin, med strålande sol, blå fjord, snøkransa fjelltoppar og enger som var byrja å grønskast. Flagga var heiste på halv stong. Det danna liksom ein hestesko i landskapet. Det var heilt fantastisk. Tante Olga blei nesten 90 år. Eit strevsamt og engasjert liv var slutt, fortel ho.

Olga Loen i arbeid ved grytene

***

Til dokumentstart

18. Bildekunstnaren Leidulf Tjugen

Fjordingen julenummer 2009

Av Jon Tvinnereim

«Vi treng eit språk i tillegg ...» - Rimeleg nok kjem desse orda frå ein kunstnar. Leidulf Tjugen heiter han, fødd på Johannesbruket på Tyva i Loen i 1931, flytta til Sortland sju år gammal der faren hans var lærar og gartnar. Han for heim att til Nordfjord og gjekk på Firda Landsgymnas. Tok deretter handelsgymnas og gjennomførte befalskule og lærarskule før han tok utdanning i forming.

Leidulf underviste først i tre år ved lærarskulen i Kristiansand og arbeidde deretter ved Halden lærerskole frå 1964 til han gjekk av med pensjon.

Gjennom eit langt liv har han laga bilde. Fleire og fleire vart bildestablane på loftet i huset og seinare i leilegheita i Halden. Men kunstnar vil han ikkje kalle seg. Bildemaker passar betre, seier han i dag. Leidulf har ofte sagt at mykje av det vi har i oss må uttrykkjast i kunsten, i musikk og bildande kunst. Orda strekk ikkje alltid til. Sjølv har han brukt pensel og fargar som eit hovudspråk, meir etter kvart i mogen alder. Han er elles den reflekterte og diskusjonsglede. Orda er også hans språk.

I eldre år vart han alvorleg sjuk, men vann over sjukdomen. «Du har ein solid botnplanke», sa legen. Kanskje det sterke engasjementet, den skapande trongen og evna til uttrykk hjelpte han gjennom krisa? I alle fall er han no i ettertid enno meir tenksam og filosofisk. - Og kanskje enno meir kunstinteressert, jamvel om han ikkje lenger heilt ut har ungdoms kraft i arbeidet med pensel og staffeli.

Musikken og det religiøse

To motiv er sterkt representerte i Leidulf Tjugens bildesamling: musikken med lyd og rørsler - og det religiøse. Leidulf elskar musikk. Dei mange spelemotiva er skapte av sterke musikkinntrykk, fortel han. I bilda finn vi dei mange stader; den energiske, oppslukte dirigenten, felespelaren med sjakett, den rolege jenta med fløyte og trompetisten som struttar i si innleving - alle desse har han opplevd som lyttande tilhøyrar. Det naturalistiske går ofte over i det abstrakte som i Dirigent og Komposisjon for kontrabass. Kanskje saknar Leidulf si eiga musikalske utøving? Det er ein tanke ein kan få nårein ser "Min fiolin har ingen strenger". Men han har tydeleg kunne nyte musikken i fullt monn. Og musikken inspirerer til uttrykk i hans språk, i målarkunsten. Det kristne - eller kanskje rettare det religiøse - motivet kjem atti mange av Leidulf Tjugens bilde. Ikkje dei klassiske, kristne motiva med madonna og Jesus, men nonfigurative linjer og fargar som vekkjer kristne eller religiøse førestellingar. Titlane understrekar dette: Påskemorgon (Graven brast), Grosse Messe og Sanctus.

På denne bakgrunnen er det litt uventa kanskje at Leidulf då understrekar at han ikkje er spesielt religiøs. Han kallar seg kristen agnostikar. Til Menighetsbladet i Halden sa han det nyleg slik: «For meg er Gu en kraft som er i alt, i hele skaperverket. Skaperverket er i seg selv et under som gjør deg undrende og ydmyk. Jeg har problem med å tenke på Gud som en person, og jeg synes ikke det er riktig med de mange avbildninger som kjente kunstnere gjennom historien har laget av Gud».

Her let vi bilda tale for seg sjølv. Som i oppleving av kunst i det heile legg vi i uttrykket det vi har bakgrunn og føresetnad for - og det vi vil.

(måleria som var med artikkelen har ikkje blitt skanna)

Bildemakaren Leidulf Tjugen

Til dokumentstart

19. Verdig minnemarkering

Fjordingen 17.1.2005 og 19.1.2005

Av Inge Fænn

Seks som overlevde ulukka i 1936 var tilstades då fylkesmann Oddvar Flæte la ned krans ved minnesteinane som er reist ved Loen kyrkje. Minnesteinar som er henta frå rasområda i Lodalen. Vi ser frå høgre Sverre Nesdal, Jørgen Nesdal, Astrid Nesdal Rake, Olav Nesdal (94), Asbjørn Nesdal og Anders Bødal (80).

Hundre år etter første Lodalsulukka har dei to største naturkatastrofane i Norge i det førre hundreåret, igjen vore i fokus. Gjennom seminar, og veltillaga program har vi opplevd tre dagar med minnemarkering for ulukkene som kravde 135 menneskeliv i Lodal og Bødal, og la livskraftige grender øyde. Ei minnemarkering som fekk ei verdig avslutning under høgmessa søndag, der fylkesmann Oddvar Flæte bar fram helsing frå Kong Harald V, og sa at kongen var med oss i vår sorg og våre minne.

«H.M. Kong Harald V ber meg bere fram ei helsing frå han ved denne markeringa av ulukkene i Lodalen. Far hans, dåverande kronprins Olav, var tilstades under gravferda i 1936. Kongehuset deltok i ulike markeringar i samband med ulukka i Søraust-Asia laurdag. Kongen gir uttrykkfor si medkjensle til pårørande, bygdefolk og kommune ved denne markeringa. Han er også med oss i vår sorg og våre minner», sa fylkesmann Oddvar Flæte under høgmessa i Loen kyrkje søndag.

Helsinga frå kongehuset varma alle dei som har stått saman om minnemarkeringa denne helga, både arrangørar og gjester. Ei markering med spesiell fokus på det som skjedde i 1905, men også 1936. Dei to ulukkene som ut gjorde dei to største naturkatastrofane her i landet, i det førre hundreåret, heng nøye saman. Det var dei same bygdene og dei same slektene som vart ramma to gonger etter kvarandre. Difor rørde det også ved kjenslene til den einskilde av oss, då Anders Bødal tok oss med attende til ulukkene i ord og bilde. Tolvåringen som flaut oppe på bårene i ei sundriva nattskjorte og sprang barbeint i frostrima gras, har blitt 80 år, men korkje han eller dei andre som opplevde ulukka i 1936 kan viske bort minna. Dei kan berre lære seg å leve med dei.

Ingen kommune hjå oss har vore heimsøkt av så mange og store ulukker etter stein- og snøskred, som Stryn. Ingen kommu ne har heller fleire turistbesøk enn nett denne, sa fylkesmannen, og viktigaste lærdomen vi kan hauste både av det som skjedde den gongen og det som har skjedd no ved årsskiftet, er at vi bryr oss meir som medmenneskje, sa han.

Det har vore to høgtidsstemte, minnerike dagar, der seminara om fjellskred og krisehjelp var ei naturleg innleiing. 15. januar var sjølve hundreårsdagen. Alt var samla kring Loen kyrkje, men då alt det offisielle var over søndag, reiste ein del av dei næraste til Lodalen for å legge ned krans ved minnetavla. Uvær har aldri stoppa folk med røter til Bødal og Nesdal.

Anders Bødal nytta høvet i kyrkja på vegne av alle tilreisande, til å takke varmt fordi soknerådet, laga i bygda og også kommunen hadde lagt seg i selen for denne minnemarkeringa. Ord som er sagt om at om hundre år er allting gløymt, gjeld ikkje for ulukkene i Lodalen. Fylkesmannen la ned krans ved minnesmerket ved Loen kyrkje ved middagstider laurdag, i samband med minnemarkeringa utanfor kyrkja. Sidan gjekk det slag i slag med talar, bilde og samrøde utover dagen til konserten og markeringa ved midnatt. Noko vi skal kome meir attende til både i ord og bilde, Og for loarane var det ei ekstra høgtid at det på nytt var to kyrkjeklokker som tona over bygda. Det var første gongen sidan tusenårsskiftet.

Like før klokka gjekk over i eit nytt døgn la fylkesmannen ned krans ved gravstøtta til dei ni som dei fann att etter ulukka i 1905. 52 andre fekk ei våt grav i Lovatnet. Deretter gjekk fylgjet i eit stille tog frå grav til grav. Det vart lagt ned krans på gravene til alle dei som dei fann att etter ulukka i 1936 medan siste lysa frå faklane etter fakkeltoget som innleia det heile, blafra i vinden. Ei høgtidleg markering i same sekunda som då folket i Bødal og Nesdal kjempa for livet i isvatn og mørkre hundre år tidlegare. Eit tidspunkt stadfesta av klokka som vart funnen drivande på ein sengestolpe, og som stogga på 23.55.

ALO: Bildereportasjane i Fjordingen 17. og 19. januar har ikkje blitt skanna. Mange av bilda var tekne i nattemørkrert og inne i kyrkja og var uskarpe og lite eigna for skanning

Til dokumentstart

20.Ekteparet Holter gjev minnetavle til Lo-kyrkja.

Namna på dei 92 som ikkje vart funne etter Lodalsulukkene inngraverte

Fjordingen hausten 1981

Heile minnetavla er i bjørk og er eit vakkert arbeid å sjå til. Kunstnarparet Kjellaug og Magne Holter har gjeve tavla til Loen kyrkje og dei som bur i bygda.

Det er eit praktarbeid av eiminnetavle som vart overrekt til folket i Loen i går. Det er kunstnaren Magne Neby Holter som har laga tavla, og han og kona Kjellaug står som gjevarar av kunstverket.

Dei to ville gjerne gje denne gåva til bygda, sjølv om dei føler at det blir så uendeleg lite når ein tenkjer på kor stor ulukka var for nøyaktig 45 år sidan.

Kjellaug Holter er fødd på garden Haugen i Lodalen, og ho har sjølv minner frå då ulukka skjedde. Ho har god kunstnarutdanning bak seg, og driv no for det meste med vev og anna tekstilarbeid.

Magne Neby Holter er fødd i Nord-Østerdalen, og også han er kunstutdanna. Tidlegare har han hatt mange dekorasjonsoppgåver for til dømes Kontiki, Ra og offentlege bygningar. Han har også vore dekoratør innan teater og reklame, og har arbeidd med mange ulike materialar.

Fyrst for omlag femten år sidan byrja Magne Holter å arbeide med tre att, og i den seinare tid har han arbeidd mykje med trerelieff og opparbeidd sin eigen stil basert på gamal tradisjon.

Leiv Arnold Loen fekk opprinneleg ideen til ei ny minneplate etter Lodalsulukka for ein del år sidan. Plata skulle vere lik den oppe ved vatnet, og helst vere i bronse, men ein hadde ikkje økonomi til dette. Magne Holter nemnde at han kanskje kunne hjelpe til med å få ei minneplate, og så vart det til at han tok på seg arbeidet. Det har vore omstendeleg prosess før tavla no er plassert i kyrkja i Loen, og tavla er også godkjent av Riksantikvaren og Biskopen. 139 x 98 centimeter måler plata, og det heile er skore i bjørkeved. Det er omlag fire år sidan Holter byrja tenkje på arbeidet med tavla, og arbeidet er gjort i Oslo.

Ein konservator i Østerdalen transporterte tavla frå Oslo til utstilling i Østerdalen, og vidare opp til Loen. Her har tavla vore stasjonert ei tid i den gamle og vakre hytta til Magne og Kjellaug Holter.

I tillegg til at namn og fødeår til dei 92 ein ikkje fann etter ulukkene er inngraverte i tavla, finn ein også eit bibelvers og bokstavane I-H-S. Desse bokstavane er eit Jesussymbol, og er utheva med gullskrift. Dei ordinære bokstavane på tavla er 7-8 mm høge, og er skorne inn i treet.

Heile tavla er lakka og mala med oljemaling i trå med fargane inne i kyrkja. Det er i det heile eit verdig arbeid ekteparet Holter har overrekt til Loen Kyrkje.

Til dokumentstart

21.Velkomne til kyrkja

Prolog til minnehøgtida i Loen,søndag 13. sept. 1981

Fjordingen hausten 1981

For nokre miånader sidan fekk Olav A. Loen i oppdrag å skrive ein prolog til denne dagen, og som ein vil sjå har han løyst denne oppgåva på ein måte som talar vart, men sterkt til oss. Prologen var ein viktig del av minneprogrammet på Alexandra, etter at tavla var avdtuka.«Fjordlngen" takkar forfattaren hjarteleg for at vi har flått lov å prente prologen.

Opp i Lodalen låg ifrå eldgamal tid nokre heimar der opp under fjell, der folk livde så glad i sin daglege strid, og i arbeid frå morgon til kveld. Og når søndagen kom då til kyrkje dei ror over blågrøne vatnet det bar. Det gav høgtid og fred å få høyre Guds ord. Det til styrke i kvardagen var. Her har slekt etter slekt fått ein arbeidslang dag, og fann trivsel og hugnad for seg. I si kyrkja dei fann, løyst frå arbeid og jag, seg ein lysande himmelvend veg. Så kom dagen då alt her vart rive i grus. Frå eit fjellskred braut bylgjene på, og det øydela bø og dei velstelte hus. Førde død over store og små. Og alle dei fann her fekk ved kyrkja si grav. Det var mange ein aldri fekk sjå. Gud såg grava dei fekk dei som der sovna av. og av han er dei talde endå. Men vi som i sorg her deira minne har gøymt vil eit rom dei i kyrkja skal få. Her namnet skal stå for dei er ikkje gløymt av vener dei vart skilde ifrå.

Til dokumentstart

22.«Brødrene Lovena»

Var det ungdomar frå Loen som la ut med Norges første «riksteater»?
I 1880 vitja i alle fall «Brødrene Lovena» Trondheim og Markus Loen var «teaterdirektør»

Fjordingens julenummer 1977

Det var ikkje Hulda Garborg som først reiste rundt med «riksteater» i Norge. Nei, dei aller første var ei lita gruppe frå Nordfjord, der tre mann frå Loen stod i brodden.

Leiar var ingen andre enn den iderike og energiske Markus Loen. Han som seinare bygde og dreiv det første Hotel Alexandra. Men korleis han og dei som var med han verkeleg kunne våge å gå i gong med teaterverksemd, det er noko heilt anna. Dei må ha hatt eit vågemot og ei tru som vi knapt kan forstå.

Når dette kjem for dagen nå er grunnen at Leif Arnold Loen nyleg fann ein plakat som «Det nationale Selskap» hadde fått trykt til ei framsyning i Turnhallen i Trondheim. Han kan elles fortelje at berre 5 var med i ensemblet og at Markus Loen truleg spela kjøgemeisteren. Frå Loen var og Knut O. Loen med og Andreas Mattisen Loøren. (Sistnemnde var morbror til Leif Arnold Loen). Spelemann var Jo Doksæter (opphaveleg frå Skrøppa i Breim). Ein tenestegut som heitte Knut Aasebø var og med. Han kom frå Eid kommune, var slank og liten av vokster. Difor spela han brura i stykket.

Når desse karane drog ut på turne er ikkje heilt sikkert, men truleg var det i år 1880. Kor lenge dei dreiv på med dette er idag ukjent, men Leif Arnold Loen veit i alle fall at stykket vart vist i ei stove i Loen.

På plakaten, som vi ser avbilda her står og «Brødrene Lovena», ei nemning som sikkert er utleia av stadnamnet Loen. Vi går elles ut frå at plakaten er så tydeleg att-gjeven at ein kvar kan lese kva ensemblet hadde å by på under framsyninga i Trondheim i slutten av januar 1880.

Kor mange stader Brødrene Lo-vena vitja på denne turneen veit ikkje Leif Arnold Loen.Heller ikkje om det primært var stadane langs kysten som stod på reiseruta. (Men skulle andre sitje inne med opplysningar om dette unike teaterensemblet ber vi dei kontakte oss snarast).

Korleis kom du over denne plakaten? Vel, det skjedde som det ofte brukar gjere: Ein dag leita eg etter noko heilt anna, - og der låg plakaten. I nokre gamle papir etter mor mi. Eg hadde forresten sett den før og visste om teaterverksemda til loarane. Difor var det ei ekstra glede for meg å finne dette beviset. I dag er det nemleg berre yttarst få som har høyrt om dette.

«Ein kan undre seg over korleis ideen om teaterverksemd av dette slaget slo ned i eit isolert samfunn som Loen. Men Markus Loen var en føregongsmann på så mange vis. Sikker er likevel korkje han eller dei andre tente pengar på denne teaterverksemda.

Men ein liten fotnote i Norges teaterhistorie har dei i alle fall skrive», seier Leif Arnold Loen.

Kopi av plakaten.

Som ein ser av plakaten var det m.a. Norsk Brudeferd som stod på programmet under forestillinga i Trondheim. Då vart brukt dette fantastiske brurapyntet som sidan har vore i Markus-ætta i Loen. Kor gamalt dette pyntet er kan ein vel ikkje seie nøyaktig, men det er i alle fall meir enn 150 år.

Til dokumentstart

23.Rolv Muri

Når garden og bygda søv kjem dei finaste impulsane, seier kunstnaren Rolv Muri, som helst vil vere ein bonde mellom andre bønder i Olden

Fjordingens julenummer 1976
Av Gunnar Nygjerd.

Noko av det finaste eg kan oppleve, er å gå turar skyminga, sjå blomane, tuene og trea. Symfonien av greiner og blad, spelet av skuggar og lys over dei små spirane og det store landskapet. Det er heilt fantastisk å gå bort over markene inn gjennom skogen, ut på fjellviddene. Når eg er komen dit utsynet er mektig mot fjordlandskapet, må eg berre setje meg ned for å nyte. Det er ei form fc guds-dyrking. Eg har litt av panteismen i meg, ser Gud alt.

Rolv Muri stryk sveitte perler bort frå panna. Haustsola stryk lint over Auflem-landet. Kunstnarv har berga vinterføda til nokre kyr og sauer. Han kom litt på etterskot med arbeidet på grunn av turen til Oslo for å ordne med utstillinga i Kunstnernes Hus. Rolv Muri frå Olden og Gudrun Kongelf vart vald ut mellom over 50 aktuell namn. Gardbrukaren mått leggje ljåen ned nokre dagar, og la humla surre enno ei tid i oppreist gras ned bratthenget mot fjorden.

Eg var borte 4 dagar, og lengta forferdeleg heim att. Berre eg reiser eit par kilometer til sentrum Olden, lengtar eg tilbake til mine 45 mål jord. Her finn eg detaljarnene samanhengen og heilskapen. Eg likar dei steile fjella og den djupe fiorden Det er noko som har resonnans i sinnet.Dessutan er mitt sinn steilt

YTRE INNTRYKK - INDRE LIV.

Dei ytre omgjevnadene har alt å seie. Utan ytre inntrykk, ikkje indre liv. Naturen er opphavet til alle bileta eg lagar. Eg panorerer aldri, men er oppteken av detaljar, av å søkje innover meir ennå søkje mot dei store vyer. Alle forma abstrakte, og i innhald eit konsentrat av den natur som har gjeve inspirasjonen. Kjærleiken til naturen og miljøet er drivkrafta.Utan kjærleik, ikkje noko vellukka resultat.

Eg legg stor vekt også på den plass eg har fått i samanhengen mellom generasjonane. Slektslekk etter slektslekk har budd på denne garden i Olden. Folk seier eg må modernisere, men det ville vere å drepe ei ånd som talar frå veggene. Eg fann eit langbord med bumerke og spor etter arbeid med øks. Spor etter menneske av mitt eige kjøt og blod. Bumerket har eg laga eit bilete av. Det har fått namnet «Tegn».

Rolv Muri tenkjer alltid i bilete også når han er ute på tur med bilen.Eg ser menneske, kjenningar eg gjerne burde ha veksla nokre ord med. Men opplevinga av natur og miljø i biletform, lagar ein sterk trong til å vere åleine. På garden er inntrykka legio, utan ende. Endringane i lyset, og vertypen, verkar på stemninga i sinnet. Alt endrar seg til ei kvar tid. Det visuelle er likevel ikkje det viktigaste, men, prosessen innvendig - som er basert på visuelle opplevingar. Her treng ikkje augo, berre søkje mot dei frne horisontane. Eg møtte ein tysk turist som gjekk rundt med ei lupe sist sommar. Kom hit så skal du få sjå blomen «forglemmegei», sa han. Det var ein plante eg hadde sett tusen gonger før, men under lupa vart det ei heilt ny oppleving.EIN NY DIMENSJON

Dersom kunsten kan skape ei ny meining, ein ny dimensjon, slik at ein kan oppdage nye sider ved ting og miljø, då har vi nådd fram til noko. Borna har ofte den spontane kjensla som må til for å oppleve poenget. Eldre menneske er ofte forma i eit system som har drepe evna til å vere spontan.

Rolv Muri seier at han ofte lagrar ei stemning, ei oppleving, i lengre tid i det indre før han prøver å gje det uttrykk på lerretet.

Når eg held meg så mykje i ro, er det for å verne stemningsbileta. Dei ville bli oppløyste og flyte bort dersom eg skulle gå rundt og vere jovial og konverserande. Når eg er i atelieret, er det berre ei stemning eg kjende ein gong i tida, og fargar, som er i hovudet.

ÅNDER PÅ STILLE FØTER

Best likar eg å måle om natta. Då er åndene lettast å kome i kontakt med. Dei kjem på stille føter, og når du har gjort jobben din, blir dei borte. Det er ei god kjensle, ei natt-kjensle. Sjølv har eg alltid hatt trong om lite svevn, men kravet til kvile har auka i takt med åra. Den fine natt-stemninga blir likevel aldri borte. Dagen er bombardert av lys og lydar. Når garden, grenda og bygda søv, merkar eg dei finaste impulsane, den beste roa. Då er ikkje noko vakrare ennå sjå ut mot fjella.

Men omstillingsprosessen kan ofte vere vanskeleg, seier Muri. Når mykje arbeid må gjerast på garden, er det vanskeleg å halde ei oppleving, ei kjensle, inntakt.

BONDE, SOM ANDRE BØNDER

Men kvar blir det så av Rolv Muri i dette? Eg har ei devise for livet mitt: «Esse non videri». Det vil seie å eksistere utan å bli sett, lagt merke til. Min person har som kropp ingen ting å seie. Det forklårer at eg utover i bygda kan hende blir sett på som ein inneslutta og stillfarande mann. Sjølv prøver eg ikkje å skilje meg ut. Eg er ein bonde som driv med jord, og held meg til andre bønder som driv med jord. Heller ikkje som målar er det noko spesielt ved meg. Målarane er yrkesmenneske som andre. Vi søkjer etter ein identitet i den kunsten som engasjerer oss, slik andre søkjer etter punkt i seg sjølv som dei kan fungere ut frå. Eg skulle ynskje at kunstnarane vart sette inn i ein slik samanheng av ålmenta, at vi vart integrert i samfunnet som ei yrkesgruppe. Våre krav er ikkje mindre viktige for oss enn dei krav bønder og fiskarar har sett fram for sine grupper.

Mange ser rett nok ut til å meine at kunst er luksus. Men før eller seinare får alle ein trong til å oppleve noko som når det gjeld kjensler, er distinkt, og oftast er det best uttrykt i kunst.

Rolv Muri kan i atelieret i bustadhuset stundom arbeide med eit bilete i mange veker, likevel utan å få bort eitt eller anna som uroar på lerretet. Brått ein dag ser han det, og biletet er ferdig.

Einskilde gonger er heile intuisjonen klår. Arbeidet går presist etter dei indre kreftene.

EIT HARDT SLIT

Likevel, det er oftast ei slit, eit hardt slik, som gjev lite resultat i kroner. Heile sist vinter kom eg mest ikkje ut av garden på grunn av at eg måtte ha ferdig bileta som skulle til Oslo. Etterpå kjende eg meg stressa. Eg er aldri nøgd, men var likevel glad over å ha fått til denne utstillinga.

Aldri nøgd? Det er misnøye som skaper kunst, arbeid for å nå det fullkomne, som vi likevel ikkje når. Ein kunstnar må vere rastlaus og misnøgd for å skape noko. Dette ligg i sjølve prosessen. Kan eg glede nokon med det eg lagar, skaper det glede også hjå meg - men på eit anna plan enn det som er drivkrafta i arbeidet.

Tanken på suksess ligg fjernt. Eg kjenner ingen trong til å hevde meg, seier Rolv Muri.Det kan likevel konstaterast at målaren frå Olden har fått suksess, også på utstillinga i Oslo. Han har hatt 4 større separat-utstillingar sidan 1969, i Oslo, Stavanger, Bergen og så i Oslo att. Muri debuterte som abstrakt målar, og har heile tida halde seg til det abstrakte formspråket.

Eg tenkjer abstrakt, og bileta er eit uttrykk for det.

Kona til Muri, Helga, er også kunstnar. Men ho har måtta leggje teikne- og målarsakene bort. Pliktene i heimen og på garden har teke all tid, saman med arbeid i klasserom og bibliotek i Olden skule.Men Helga Muri har i alle år vore ein verdfull og sakkunnig kritikar for ektemannen.

Eg tenkjer abstrakt, og bileta mine er eit uttrykk for det, seier kunstnaren Rolv Muri i Oldne. Dette biletet må vel kunne sieast å vere "typisk Muri"

Her er Rolv Muri fotografert på heimegarden, saman med fru Helga

Til dokumentstart

24. Ein sprek åttiåring. 1959

Kasper Sæten fyller 80 år den 24. oktober

Skanna frå Fjordingen 20. okt 1959

Av O.A.L

Kasper Sæten sat på rakeriva og køyrde saman håslåtten, då eg råka han. "Jau, du er full arbeidskar enno", sa eg. "Du kan då skjønne det mann at eg må arbeide", sa han. Og ingen skal kunne sjå at denne vesle rake karen no er 80 år. Han har mod og vitalitet som ein ungdom. Eg laut vera med å sjå på det siste store arbeidet hans. Ned mot elva hadde det lege ein stor haug som han hadde sett seg forarga på. Han kunne ikkje koma til her med slåmaskin eller andre maskinreidskap. Så tok han hakke, spade og trillebår og gjekk laus på knollen. Sume stader var leira så hard at han visste ikkje å få tak med hakka, men han tok tida til hjelp. Midt inne i haugen hogg han hol på ei vassår, og så laut han til å grave veitar og legge ned rør. No er det gjort, eit nytt mål jord under kultur. Og no kan han sleppa til med maskiner. Dette er avslutninga på eit stort dyrkingsarbeid som han har gjort på garden. Bakkar og dalar er utgjamna, og store kistegrøfter har han iaga i hundravis av meter. Han såg alltid ctter store heller i skog og mark. scm han køyrde heim og bluka til dekke pa veitane. No er omlag heile heimegarden oppdyrka. ca. 50 dekar har han stelt på og fått under kultur. Han har og for nokre år sidan rudt eit kulturbeite opp for heimebøen.

Kaspar Sæten er fødd på Nor i Eid kommune, og heitte Kasper Nor i sin ungdom. Det var med kona Synneve Sæten han fekk garden. Ho har heile tida gjett han god hjelp, og har hatt" si store om- sut for ættegarden.

Som så mange i Nordfjord var Kasper hestekar. Han har vore på mange hestemarknader rundt i landet, ja, han har vore på hestemarknad like til Danmark. Han hadde ein merkeleg hestetekke, og var reine trollmannen når det galt hestar. Var det ein villstyring av ein hest som ikkje let seg køyre, eller han var sta og gjekk bakover i staden for framover, då var han Kasper rette rnannen til å få hest av det. Han hadde ikkje hatt dei lenge før dei var viljuge og snille som ein god hest skal vera. Han fekk og eit ekstra fotelag på hesten når han tok i taumen. I skogen kom han fram på dei mest utrulege stader med hest og lass. Ein gong han møtte med hest på utstillinga på Norddfjordeid, var det sjølvsagt hesten hans som gjorde det best på tråvprøva. , sa statskonsulent Nordang.

Han har vore litt av ein tusenkunstnar på andre måtar og. Før var det alltid han Kasper ein gjekk til når det var noko som skulle vølast på reidskap og maskiner. Men så hadde han og i ungdomen vore tre år i Oslo i smedlære, så han kunne mykje i faget. Fantasi og hug til å eksperimentere har han alltid hatt. Etter Lodalsulukka tok han opp frå botnen den store turistbåten på Loenvatnet "Kjenn- ilal>. Han 1åg På djupt vatn, det skal vere 30 famner. Utan å ha spesialutstyr må dette seiast å vera eit meisterstykke. Han vølte båten og køyrde han ned i sjøen. Så fekk han ein lang ferietur for å selja. Først til Ålesund og sidan til Bergen, der selde han båten til Risnes Kalksteinsfabrikk. Det vart vel ikkje så mykje pengar å tena. men det var eit karsstykke som folk vil hugsa.

Han var ein flink skyttar alt frå ungdomen, og han tok med seg heim medaljar og mang ein fin premi. Under den første verdskrigen for han til Nordishavet som selskyttar. Han kom også velberga frå den turen, endå det var i den verste tida med tyske ubåtar på jakt etter norske skuter. I det heile har han hatt held med dei mange gjeremåla sine. Han har alltid vore opptimist, og hatt tru på at det skal gå, det er vel ein av grunnane til at. alderen ikkje har gjort han gamal.

I den siste krigen var han ein ivrig radiolyttar, og mang ein fekk mod og tru av hans sikre tru på sigeren. , sa han alltid. Det fanst ikkje tvil med han.

Kasper Sæten har vore ein venesel mann, og han har alltid hatt tid lil å hjelpa grannane i mangt eit knipetak. Han er eit overskotsmenneske, som har gjort arbeidet til leik og eventyr. Mange er dei segnene som kjem til å leva etter han.

Bygdefolket og mange fleire vil ynskja han til lukke med 80-års- dagen, og dei komande dagar.

Kasper Sæten

Til dokumentstart

25. Teiknekonkurranse i Loen skule. 1973

Skanna frå Fjordingen 25. april 1973.

Dei eldste klassane i Loen skule har hatt ein teiknekonkurranse for å lage reklameplakatar for avdelinga i Loen av Stryn folkebibliotek. Pris-domarar for tevlinga har vore Helga Muri frå Olden skule og Steinar Hauge frå ungdomsskulen i Stryn. Elevane synte stor interesse, og det var mange gode resultat.

Premieliste: 6. klasse: 1. Lars Arve Loen 2. Ola Asle Skogli 3. Magnar Sanden 5. klasse: 1. Erik Bødal 2. Karl Ove Loen 3. Alfred Loen 4. klasse 1. Janne Opheim 2. Bodil Rake 3. Otto Nesdal 3. klasse: 1. Kjell Solheim 2. Matias Loen 3. Turid Sande

Her er reklameplakaten som fekk flest poeng av juryen. Erik Bødal frå 5. klasse i Loen skule har vore meister for den.

Til dokumentstart

26. Olav A. Loen skriv framhaldsforteljing. 1958

Skanna frå Gula Tidend 7. januar 1958.

I dag tek me til med den nye framhaldsforteljingi vår, "Trettandedagen" av Olav A. Loen. Det er ei kjærleiksforteljing frå mellomalderen i ei vestlandsk fjordbygd og skildrar livet og striden mot hard natur i ei forvitnesam tid. Me trur lesarane vil få glede av denne forleljingi.

Olav A. Loen er bonde i Loen i Nordfjord; han er og ungdomslagsmann, har m. a. vore formann i Firda Ungdomslag og skreiv femtiårsskriftet for dette fylkeslaget. Elles har han vor mykje med i bondesamyrke og bygdestyring. Han har skrive fleire framhhaldsforteljingar til bygdeblada i Nordfjord. Bøkene "Ung elsk" og "Tatergjenta" har kome ut i mange opplag og er seid i fleire titusen. Elles vil Loen vera kjend av lesarane våre for fleire artiklar. Han har og skrive mykje i Unglyden.

Olav A. Loen.

Til dokumentstart

27. Olav A. Loen i Kringkastingsrådet

Skanna frå bladsider. Ikkje oppgit kva for blad eller årstal. Dobbeltsidig bilde som er skanna i deler og sett saman etterpå. Olav A. Loen var i Kringkastingsrådet i to valbolkar. Han er nr 5 frå venstre ved bordet.

Frå venstre:Torolv Kandahl, sjefred. i Aftenposten Oslo, Rolf Gammleng, form. i Norges Musikerforbund, Gunnar Lande, bestyr er ved Agder folkehøgskole, Søgne, Kr. Langlo, skoledir. for Møre og Romsdal, Ålesund (Langlo er varamann for fru Liv Aasen, som er utenlands), Olav A. Loen, bonde, Loen, Karl Bonden, generalsek. i Norges Bondelag, Oslo, Magne Oftedal, professor i språkvitenskap, Oslo Universitet, Oslo, Oddvar Folkestad (rådets sekrptæer), Pressesekretær i NRK, Oslo. Hans Jacob Ustvedt, professor i medisin, Oslo Universitet, Oslo. (Formann), Kaare Fostervoll, kringkastingssjef i NRK, Oslo, Magne Lystad, (rådets referent) journalist i NTB,Oslo, Einar Molland, professor i teologi,Oslo Universitet,Oslo, Edvard Beyer, professor i norsk, Oslo Universitet,Oslo, Kjølv Egeland, lektor ved Stavanger høyere skole,Stavanger, Kristen Hattevik, lektor ved Tanks høyere skole, Bergen, Andreas Andersen, ekspe-disjonssjef ved statsministerens kontor,Oslo, Ruth Dropping, husmor, Hemnesberget. Ørnulf Vorren, konservator, Tromsø, ikke til stede. Varamannen møtte ikke.

HVOR ER KVINNENE I DET HØY RÅD"

Dette er de 15 sterke menn bak virksomheten i eteren: Kringkastingsrådet. Vi sier med vilje menn, for som bildet klart viser er kvinnene merkverdig sparsomt representert! Hører ikke kvinner på radioen?

Det var første angrepspunkt: Flere kvinner! La oss med det samme skyte av bredside num- mer to: Hvilke menn, hva slags menn, sitter i Kringkastingsrådet ? Bare bra menn, vi hadde nær sagt altfor bra menn.

En bonde, en husmor, så følger professorer, skolefolk, organisasjonsfolk og en redaktør. Professorer og pedagoger er i sterkt flertall. La gå at eterens muligheter også skal utnyttes til folkeopplysning, men er denne del så dominerende at det betinger et råd praktisk talt bare av lærde menn ? Kunne ikke legfolk også være på sin plass! Rådet er for ensidig.

Kringkastingsrådet ble opprettet i 1949. 4 medlemmer oppnevnes av Stortinget, 11 av Kongen. Rådets virksomhet er fastlagt av lov. Det møter minst to ganger i året. Det skal gi råd og kritikk. Det kan selv ta opp emner, eller Kringkastingssjefen foreslår emner.

Kringkastingsrådet har medlemmer fra hele landet. Det foreslår for Kongen 8 medlemmer bosatt i eller ved Oslo til et Programutvalg. Programutvalget skal også kritisere og gi råd, etter loven. I det sittende Programutvalg på 8 er det ikke en eneste kvinne!

Fra og med i fjor har pressen adgang til K-rådets møter 1. dag. Det vedtaket tjener rådet til ære. Men full offentlighet, også fra de alminnelige detaljdrøftelser annen dag ville anspore den alminnelige lytter til større interesse for de råd og den kritikk som rådet gir.

Til dokumentstart

28. Richards Motell ferdig til pinse. 1973

Skanna frå Fjordingen.16. april 1973

Stor interesse for tiltaket: Engelsk byrå bestilte 40 pst. av kapasiteten for 1973

Det nye Richards Motell i Loen er ei nyskapning innan turistnæringa på våre kantar. Romma i motellet blir av beste hotellstandard, og sjølvsagt er det og meininga at maten skal vere av første i klasse. Skilnaden frå hotell er at maten her blir servert over kafeteriadisk. Men dette verkar altså til at pensjonsprisen vil vere ca 70 pst. av det ein må betale på

Det er formannen i styret for Richards Motell, direktør Eivind Grov, som seier dette i ein prat med "Fjordingen". Vidare får vi vite at det er stor interesse for motellet. Dessverre kom ein litt seint i gong med bygginga i fjor haust, og det var berre eitt einaste engelsk reisebyrå som vart orientert om nybygget. Det fantastiske er at byrået har greidt å selje 40 prosent av motellet sin kapasitet i 1973.

Richards Motell har 18 2-manns- og 2 1-manns rom, og dei har alle dusj og wc. Dei største romma er på 25 kvm m/forgang og balkong. I desse kan det og reiast opp til 4 sen-gar.

Arbeidet på det nye motellet ligg ajour med planen og 20. mai skal romma i 2. etasje vere ferdig til å takast i bruk, den resterande delen i månadsskiftet mai/juni.

Som før nemt er det Vidar Omberg og kona som skal drive Richards Motell.

Til dokumentstart

29. Bompengar for å kome til Kjenndalsbreen. 1973

Skanna frå Fjordingen.16. april 1973

Frå sommaren av vil det verte bompengar på vegen frå Kjenndalssanden ved enden av Loenvatnet og inn til Kjenndalsbreen. Stryn kommunestyre har mot 2 røyster vedteke å yte eit tilskot på 36 000 kronertil ombygging og utbetring av denne tidlegare fylkesvegen som vert mykje nytta av turist-ar om sommaren. Med dette tilskotet fell tidlegare tilsagn om årleg tilskot på 4000 kroner til vedlikehald bort, og dei interesserte må utan tilskot frå kommunen ta tilsynet med og vedlikehald frå snuplassen ved Minnetavla og til endepunktet ved Kjenndalsbreen.

Kommunestyret meiner at det framtidige vedlikehaldet skal finansierast ved at dei interesserte kjem fram til ei bompengeordning der fylkesvegen sluttar. Vi vil tilrå at det vert teke sikte på ikkje betjent bom med ei rimeleg kontrollordning. Reglement og betalingssatsar skal leggjast fram for kommunen til godkjenning.

Til dokumentstart

30. Ein rikdom å dele med andre

Olav A. Loen, bokmeldar gjennom ein mannsalder.

Scanna frå firda Tidend 16. februar 1982

Kva er vel ei avis, på lokal- som riksplanet som manglar bokmeldingar ? Dei små petitane som formidlar bodskapen i nyskapningane frå litteraturen si verd - stundesvis fortel meldingane også om nyskapningar som aldri burde ha vore der. Denne delen av vår kultur har vel sjeldan fått dei heilt store oppslaga eller dei feitaste skrift-typane. Men likevel, desse nyhenda frå poesi til prosa, barnebøker som samla verk, har krav på sine spaltemillimetrar under ein- og to-spalters titlar i aviser med respekt for seg sjølv.

Og kven er det som står bak desse meldingane ? Som med rekordfart pløgjer gjennom verk etter verk av kjende og ukjende forfattarar og fortel om sine opplevingar i boksidene vidare gjennom avisspaltene Ja, sei det, du gode lesar. Vi torer ikkje gjere noko analyse av denne gruppa medarbeidarar for avisene -ikkje anna enn at det er idealismen som rår. Det økonomiske aspekt veit vi er underordna, det viktigaste er å dele dei nye opplevingane med folk flest.

Medarbeidar sidan 1920-åra

Her i Firda Tidend har vi vore heldige i så måte. Bokmeldingane har kome jamt og trutt. Vi tøyer ikkje sanninga for langt når vi seier at Olav A. Loen har vore fast bokmeldar her eit par mannsaldrar. Gjennom åra har det kome jamne drypp frå bygda inst inne i Nordfjord. Velskrivne meldingar, skildrande både når det gjeld innhald og syn på produktet, har vi kunne presentert i avisa, takka vere Olav A. Loen.

Og det er ikkje berre bokmeldaren si røynsle som har lege bak desse vurderingane avisspaltene har formidla. Bonde og forfattar, kåsør og ungdomslagsmann har Olav A. Loen vore i mest alle sine dagar.

-Skrivinga har no eigentleg vore ein hobby. Det er garden som tek tida. Hadde det ikkje vone for at ein har hatt ei flink kone kunne eg ikkje ha drive med skrivinga, seie Olav A. Loen sjølv om dette. Det var å nytte ut ledige stunder til skrivinga, kanskje stal eg litt tid til det også, innimellom, ler han.

Med sine 80 år torer vi trygt kall Olav A. Loen for kulturveteran. - Eg høyrer til mellom pensjonistane no, seier han. Men han kan fortelje at han langt frå er arbeidslaus for det. - No blir det betre tid til skrivinga enn tidlegare.Den vesle garden i Loen, som har vore i slekta sidan 1767 er det sonen som har teke over. For tida leige ein nabo jorda, med unntak av 10 mål som Olav A. Loen sjølv driv med grønsaker og poteter på.

Sonen bur for tida i Oslo, og inntil vidare vil godt naboskap og samarbeid syte for at bruket blir halde i hevd. Og nettopp garden og arbeidet på den er ting som haroppteke og framleis opptek Ola, A Loen. I 1978 gav han sjølv ut ei bok om si jord, «Garden og ætte. Sjurebruket i Loen». - Eg trur el har fått det meste som vedkjem garden her ned på papiret, meine, han.

Men det var alt i 1920-åra hat fekk prenta sine første forteljingar i Firda Tidend. - Bokmeldingane tok eg til med i Øvreseth si tid. Jonas Lid frå Voss, som var redaktør i avisa før den tid, vart eg personleg kjend med. Då var det eigne, små forteljingar eg fekk med i avisa fortel Loen.

Smått med betalinga

No var ikkje Firda Tidend der einaste avisa Olav A. Loen skrei for. - Eg hugsar at eg i 1921, då Sver Moren var 50 år,- skreiv eir føljetong om han i Gula Tidend. Etter den tid nytta eg ikkje mitt eige namn. Olav Alvheim var namnet eg sette under småstykke, bokmeldingar og dikt. - Men fram mot andre verdskrigen slutta eg med det, og signerte med mitt eige namn, seier han.

- Avisene var vel ikkje dei som betalte best for meldingane ? - Det var heller smått med betalinga, må eg seie. Eg skreiv ei stund for Sunnmørsposten, hjå dei fekk eg betaling. Men då fekk eg skrive berre om dei bøkene som dei ville, og det tykte eg ikkje mykje om. Eg likte bestå velje ut dei bøkene eg skulle gje omtale sjølv. Difor slutta eg med skrivinga for Sunnmørsposten.

Litt betaling fekk eg også frå Gula Tidend, men noko verkleg godtgjersle for arbeidet vil eg ikkje seie det var. - Det gjekk no mykje tid med bokmeldingane ? - Særleg på haustparten vart det nok å gjere. - Det var då på den tid forlaga som oftast kom med dei nye bøkene. Og det kunne gå atskillege timar med til lesing og skriving av omtalene. Men det galdt å nytte ledige stunder best mogeleg, då gjekk det bra.

Likar mindre politiske bøker

Får dei store forlaga, Gyldendal, Aschehoug, Cappelen og Det Norske Samlaget har postverket formidla vidare mange hundretals bøker til bokmeldaren i Loen.

- Hende det at du etter å ha lese ei bok likevel fann ikkje å kunne gje omtale av den ? - Eg trur nok det kan ha vore tilfelle, men når forlaga sende meg lister over dei nye bøkene tok eg sjølv ut dei eg ville skrive om. Etter kvart fekk eg forfattarar som eg lærde kjenne gjennom bøkene, dei valde eg naturlegvis bøker frå etter kvart som det kom ut med nye.

Eit par gongar hugsar eg forlaga ga beskjed om at eg måtte sende dei omtalene mine. Men det let eg vere, det fekk vere avisene si oppgåve meinte eg. Sidan har eg ikkje fått fleire purringar om det, fortel Olav A. Loen.

- Har du ofte opplevd at andre bokmeldarar har hatt andre meiningar om bøkene enn du? - Forutan lokalavisene her i distriktet er det Nationen eg har halde som mi avis. Når eg samanlikna bokmeldingane, såg eg oftast vi hadde same meining.

- Om du no ser tilbake på dei bøkene du har skrive om? - Dei som eg omtala i 1920-åra finn eg ikkje same interesse i no, det torer eg trygt seie. Vi skal også vere klar over at litteraturen har utvikla seg mykje. Det har kanskje vorte slik med meg at eg ikkje har klart å følgje med på alle område.

Vi kan berre ta dei politiske bøkene. Eg synes ikkje alltid like godt om dei - somme kan vere bra, men sett under eitt likar eg dei mindre. Mitt syn er at politikk er til for at menneska skal ha det godt. I fleire av det politiske romanane t.d. ser vi at personane er heilt og fullt politiske figurar.

Dei siste åra har det heldigvis skjedd ei endring, vi ser at mange forfattarar er på veg bort frå dei politiske bøkene, seier Loen.

- Du er med andre ord konservativ ? - Kanskje eg er det. Eg gjev ikkje slepp på noko før eg veit at det eg får israden er betre. I bøkene kan eg godt forsvare radikale tankar, dersom det fører til at menneska opplever noko, seier han.

Kulturberar

A sitje i samtale med Olav A. Loen utan å kome inn på "Arbok for Nordfjord» er mest umogeleg. Ikkje slik å forstå at intervjuobjektet sjølv tek opp emnet. Men når ein veit at Olav A. Loen nyleg har takka av som skriftstyrar for denne kjeldeskrifta, etter å ha gjeve ut 14 årbøker med til saman over 2.000 sider verdfullt stoff, då fell det heilt naturleg for oss å kome inn på dette.

Folkeminne, segner og eventyr, dikt og folkemusikk, kort sagt ei ruvande samling om folk og hendingar - eit stabbur av kunnskap on Nordfjord både i fortid og notid, har somme kalla denne boka som hittil har kome ut annakvart år.

Nøkternt og godt har han styrt denne kulturskuta, og fått stadig fleire passasjerar med på ferda. Ikkje berre frå Nordfjord, langt ut over distriktet sine grenser kjem det ein stor del av lesarkrinsen frå. Men sin eigen innsats skamroser han sjølv såvist ikkje.

- I mange år var det eit økonomisk slit, det er ikkje for mykje å seie. Men det har heldigvis betra seg no. Eg vart etterkvart kjend med dei som vi fekk til å skrive for årboka. Til å byrje med galdt det å få knytte folk til seg i dette arbeidet. Eg hugsar eg fekk råd om å kontakte Reidar Djupdal frå Selje. Det gjorde eg, utan å ta for mykje i kan eg seie at han har vore ein god mann.

I byrjinga var det ikkje alltid så lett å få nok stoff til boka. Det kom seg og mykje med åra. Like eins galdt det å få selt opplaget. Eg var ei tid inne på tanken om å gå saman med sunnfjordingane om ei felles årbok - først og fremst for å få dobbel så stor lesarkrins. Dette vart drøfta med stortingsmann Einar Stavang, men stort meir vart det ikkje ut av det. Litt etter litt betra økonomien seg, og då kom denne saka i bakgrunnen og har sidan ikkje vorte teken fram att.

- Når du ser på siste -Årbok for Nordfjord» - den første du ikkje var skriftstyrar for - likar du produktet? -,Jau, eg vil ærleg tala seie at eg likar boka godt, seier Olav A. Loen. - Eg hadde sjølv eit godt samarbeid med Arvid Rygg, no ser eg at han har vorte utpeika til ny skriftstyrar. Eit team å samarbeide i meinte eg kunne vere det beste for skriftnemnda. Men det er sikkert det beste at ein er kontaktmann, skriftstyrar, slik nemnda her funne ut no. Arvid Rygg skalle no vere ein god mann til det, seier Loen.

Sjølvsagt får vi ei omvising i biblioteket til Olav A. Loen. Og det er såvisst ikkje noko vanleg samling bøker han har, når vi ser det med ein amatør sine auge. Veggplassen som finst i stova han har denne samlinga i, er dekka med velfylte bokreolar, frå golv til tak. - Eg trur eg har i alt 5.000 bøker, når eg tek med dei eg ikkje har fått plass til her inne, seier han. - Kanskje eg har fått mest halvparten av dei frå forlaga, elles har eg kjøpt mykje sjølv og, legg han til.

Men kulturberaren i Loen har og eit par diplomar på veggen han set mykje pris på. Æresmedlemskap i Firde Ungdomslag fortel den eine om. Den andre diplomern er mest like godt prov på at det storr arbeidet han har gjort har falle i god jord. 1 1981 vart første kulturprisen i Stryn kommune delt ut, og Olav A. Loen var ein verdig mottakar av den. Begge desse heidenbevisningane set han stor pris på, sjølv om han ikkje seier så mykje om det sjølv.

Får tid til hobbyen no

Men Olav A. Loen ser ikkje bort frå at det kan bli ett og anna han kjem til å feste på papiret og gje som sitt bidrag til «Arbok for Nordfjord". På sine pensjonistdagar seier han sjølv at han har god tid til å dyrke hobbyen sin, skrivinga; - Minnet er friskt, og ein samtall med Olav A. Loen er som ei reise til ei forvitneleg verd, opplevingar og meiningar kjem klårt og godt fram

Forfattarskapen til Olav A. Loa har og gleda mange. For vel eit år sidan viste han seg frå ei ny side med diktsamlinga «Det var deira draum». Det rim- og rytmelaust diktet meistrar han makalausi godt, fortalde bokmeldingane då den kom ut. Før han gav ut boka «Garden og ætta. Sjurbruket i Loen" i 1978, har han og fått utgjeve ei lita bok om diktaren «Ingvald Forsberg. (1956) og «Bygda gav diktarsyn. 25 for fattarpiortrett» (1970). Men dette er langt frå alt, også spelestykke, dik og forteljingar og romanar har har skrive. Når han no har tid til det kan det bli meir.

På sine pensjonistdagar har han også teke seg tid til ferieturar, forte han. - Eine dottera vår er Lærar, og vi har teke em biltur på vel åtte dagar. Etter at vi på førehand har planlagt reiseruta. Vi har vore i Trøndelag, eitt år reiste til austpå med ein svipptur inn i Sverige, eit år var vi i Telemark, seier Olav A Loen. - Alt lang tid i førevegen har kona og eg gått gjennom reiseruta dit vi vil reise. Bilkartet vert såleis grundig studert, seier han. Og gjev desse turane impulsar til glimt som kan kome på papiret, vil dei nok også bli delte med andre. Livsfilosofien hans, som vi har innleiingsvis frå diktet «Ingen har nok med seg sjøl», fortel sitt om det

Ingen har nok med seg sjøl.
Ein vert ikkje fattig men rik
av å ha noko å dele
saman med andre....

Til dokumentstart

31. Sauebruk i Gulen
Ungjentene driv heimegarden godt

Av Syver Aasberg.

Scanna frå Nationen lørdag 27. juni 1981

Garden til familien Undertun ligg i Eivindvik i Gulen, på sørsida av utløpet til Sognefjorden. Etter at faren til Bente og Randi Undertun døydde i 1979, rett etter at han hadde fått opp eit nytt sauehus, har jentene teke over den daglege drifta på garden.

Garden er heller allsidig der han ligg ovanom vegen like før sentrum i Eivindviil. Ho mor sjølv, Solveig, tek seg av 500 høner, fire kviger og to "hushaldsgrisar. Bente på 23 styrer med 150 vinterfora sauer og 10_12 bikuber. Og alle seks ungane er helst med på å sjå til fjordhoppa Saga og folen hennar, den viltre åringen Asgrim.

Bente og_Randi har begge gått på jordbruksskole. Dei driv garden bra, 1,6 lam i giennomsnitt for kvar søye som vert fora vinteren over. Dei er eksempel på den nye generasjonen kvinner på gardane, dei med landbruksfagleg utdanning og erfaring.

Solveig Undertun sit att med seks ungar, Anne Heidi som er apotekteknikar i Bergen, tvillingane Bente og Randi med landbruksskole, Grete Anita som går siste året på Sogndal gymnas, odelsguten Ove Bertil som nett er ferdig med ungdomsskolen, og til slutt åtteåringen Andre Stian som ikkje liker å verte fotografert.

Det er 23-årige Bente som dagleg steller den store saueflokken. Ho tok landbruksskolen i 1977-78. Randi er heime om somrane og hjelper til med slåtten. Ho tok landbruksskolen i 1975-76. Dei tre siste åra har ho arbeidd på gardsbruket på Landbrukshøgskolen på As. Eit år i sauefjøset, ti månader i geitefjøset og sju månader som traktorførar. A ja, det er nok mange landbruksstudentar som har møtt ho Randi dei siste åra.

"Blandasau"

I sauehuset har Bente 150 vinterfdra dyr. Dei driv med Dalasau som etter kvart er kryssa inn med andre rasar. Den vakre vårkvelden Nationen var på vitjing var mykje av sauen slept på beite. No har dei 1,6 lam i giennomsnitt for kvar vinterfora søye. Dette er litt færre lam enn vanleg. Eg satte nok sauene for seint inn i haust. Dessutan klypte eg ikkje før rett før paringa, fortel ho.

Bøene slår dei to gonger. Håa vert beita om hausten. Det meste av graset går i siloane. Dei siste somrane har dei fått mykje av høyet i hus utan å hesje. Veret har vore lagleg for flathøy.

Eivindvik ligg lunt til i eit kollut og noko uryddig kystlandskap. Mykje snø har dei ikkje. Men det kan regne retteleg bra om hausten. Garden deira er på 60-70 dekar innmark. Attåt dette fortel jentene at dei hentar vinterfor på mange andre gardar. Og så paktar dei ein gard i Nord- Gulen ein mils veg unna. Den er på 50 dekar. Så det vert mykje traktorkøyring på dei. Garden i Nord-Gulen har dei i år teke i bruk som vårbeite før dei seinare slepp alle sauene på sommarbeite sør i Masdalen.

Bytte arbeid

Bente og Randi skal bytte arbeide no. Etter at Bente no i år har hatt hovudansvaret for sau og slått, skal Randi no ta over. Det vert nemleg neppe aktuelt for nokon av desse to å ta over garden. Broren deira har odelsretten og det vil enno gå mange år før han eventuelt kan ta over garden.

Kva skal så du Bente ta til med etter at forberginga er over? Eg har lyst til å dra til Færøyane eller Skottland. Eg har vore på Island på ein stor forsøksgard der dei driv med sau og mjølkekyr. Men planane er ikkje ferdige enno, svarar ho.

Du vil ikkje austover og retning hovudstad og kornbygder? - Nei, det vert nok helst Vestlandet for meg. Tenk på haust og vår. her. Eg har vore austover til As og Oslo - trasig natur.

Standpunktet er klårt. Dessutan fortel jentene at dei vil drive med dyr og gard. Men så har dei altså ein yngre bror som er fødd før 1965 slik at han har fyrsteretten til garden. Eit naturleg spørsmål for mange vil vere å høyre etter om jentene har planar om å gifte seg inn på andre gardar. Det er vanskeleg og dyrt å kjøpe ein gard i dag, må veta.

Men sjå der høgg journalisten i stein. Jentene dreg på fliren: Slikt er vårlhemmelighet. Vi veit kva vi vil og vi har full kontroll, seier dei smilande i kor.

Få ungdomar

Eivindvik er ein liten stad med rundt 500 menneske. Det er ein historisk stad. Anten var det i Eivindvik eller på nokre gardar tre kilometer frå sentrum, vart Gulatinget helde frå 800-talet fram til ca. 1250. Eivindvik var sentralt på Vestlandet i den tid folket reiste i båtar. No er dette senteret frå vikingetida og tidleg middelalder redusert til administrasjonsstad for Gulen herad med sine 1700 store og små øyar, holmar og skjer.

Ved sidan av komfmuneadministrasjonen har dei pleieheim og skoler. Utanom bønder bur her mest funksjonærar og lærarar. Ein del sjøfolk arbeider på lasteruter og ferjer. Ungdom har lite her å gjere slik at mange reiser ut. Men mange som er ute på skolar kjem at om sommaren. Jentene helst på pleieheimen.

Noko er det nå å ta seg til lell. Idrettslag har dei i bygda. Den dagen me var på vitjing hadde jentene nett vore på stafett i Brekke ved Sognefjorden. Og så skal eit vertshus opne i sommar. Det vert nok populært, slår jentene fast.

Skog. Har dei skog på garden? Dette er eit spørsmål som alltid må med når Nationen er på vitjing. Jauda, det er såvidt noko å prate om. Dei held fram å plante slik forfedrane har giort. Og så sel dei tynningsvirke som juletre ute på "øyane". Skogen gjev også rett på ein hjort om hausten.

Så det er ikkje berre lammevekter, sauekontroll, silo og sanking som står i hovudet på desse jentene.

Bilder frå avisartikkelen

32. Frå prærien i Montana til Loen

Av Olav Jakob Tveit.

Scanna frå Kyrkjeklokka (julehefte truleg 1997)

Intervju med søstrene Ragna Loen og Klara Breidablik.

Visste du at to av dei mest nordfjordske damene vi kjenner, Ragna Loen og Klara Breidablik, som små ikkje kunne snakke norsk,berre engelsk?

Kontrasten er stor mellom farmen ute på prærien og Loen.

Klara Breidablik og Ragna Loen. Klara har vore og vitja barndomsheimen i Amerika. Husa er no borte.

Far deira heitte Andreas Sande og var frå garden ved Lovatnet der Sande Camping ligg i dag. Han emigrerte som 20 åring i 1900. Han kom heim i 1905 og vart kjend med Ragnhild Loen frå Lotrunet. Ho reiste seinare over Atlanteren og dei gifte seg i 1910 i Dakota der han arbeidde som fotograf. Seinare flytte dei lenger vest til Montana der dei kiøpe seg land ikkie langt frå den canadiske grensa. Her vart Ragna fødd i 1912 og Klara i 1916 og Clarence Arthur i 1918.

I juli 1916 kom familien heim att til Loen for fyrste gong. Det var ei lang reise, først over nesten heile det amerikanske kontinentet med jernbane til New York, og deretter med båt over Atlanteren. Og det var midt under 1. verdkrigen. Ragna var 4 år og Klara berre to månader og vart bori på far sine sterke armar. Dei kom med båt til Bergen og derfrå vidare med båt til Loen og dei budde i mora sin heim i Lotunet. Kontrasten mellom prærien med nokre få hus spreidde utover det veldig vide og opne landskapet og Lotrunet kan knapt vere større.

På den tida var der omlag hundre hus samla i ei klynge rundt Lokyrkia, og rundt husa står fjella himmellhøge i alle retningar. Ragna fortel at ho som lita jente syntes at det var så rart at ho frå stova kunne siå opp i ljoren i taket og likevel sjå fjella gjennom holet.

Dei vart ikkje heime så lenge. Det var særleg for å sjå om den blinde mor si Andreas kom heim. Alt våren 1917 reiste dei tilbake til Amerika. Dette var ein dramatisk overfart, då dei nærma seg New York vart ein båt i nærleiken torpedert av tyske u-båtar. Dei såg korleis skipet byrja å søkke og korleis sjøfolka klamra seg til baugen som reiste seg opp av vatnef og korleis andre låg og flaut i vatnet. Mange vart berga over i deira skip og teke med inn til land.

I Amerika budde dei til1924. Og sidan dette er eit intervju til Kyrkjeklokka sitt julenumrner, så spør eg om dei kann minnast noko om julefeiringa i Amerika. Og dei fortel at over der feira famlien iul på amerikansk vis. Det var lite eller inga feiring julaftan, det var 1. juledag som var den store dagen. Dei låg alle i same rommet og der vart hengt ut sokkar til kvar av dei tre borna, og om natta hadde Santa Claus vore der og putta mange nyttige og gode ting i sokkane. Språket var engelsk og skikkane amerikanske. Så det virkar som at dei norske emigrantane gjorde alt dei kunne for så raskt som mogleg for å bli intergrerte i samfunnet og bli fullblods amerikanarar.

Og dei likte seg godt i Montana, fortel dei. Sjølv om landskapet var heilt flatt og avstandane var store, så kjende dei seg ikkje einsomme. Dei hadde mykje slekt i Arnerika, blant anna fem syskjeborn på mora si side. Dessutan hadde dei så mange dyr på farmen som dei kjende seg knytt tll blant anna 14 hestar, og griser og høner og kalkunar som dei brukt å ri på for moro skuld. Dei dyrka mest kveite og linåker, og hestane vart mest brukte på åkeren.

Dårlege tider i Amerika.

Dei budde i Montana til 1924. På grunn av dårlege tider i Amerika, meinte faren at det var betre for boma å vekse opp i Norge enn ute på prerrien. Og mora og boma reiste heim att til Loen, og han skulle kome seinare når han hadde fått seld farmen. Han ville vente til tidene varl betre, han ville ha noko med seg heim att til gamleIandet etter all arbeidsinnsatsen og alt han hadde bygd seg opp i Amerika.

Dei fortel at dei kunne nesten ikkie eit ord i norsk då dei kom til Norge i iuli. Ragna vart 12 ar i august og Klara vart 8 år og Clarence 6 år i september. Og dei minntes så godt at bestemora Marie, som var blitt tidleg enke, lengta veldig etter at dei skulle kome heim for å hjelpe til på garden. Og alt neste dag så måtte Rågna ut på "bøna" for å lære seg å hesje. Det var første gang dei såg ei norsk trodehesje. Dei kunne då ikkje norsk i det heile teke, men læraren i Loen, Arne Loen, hadde vore i Amerika, og han heldt norskundervisning med dei. Og på grunn av alle slektningane og alle leikekammeratane dei fort fukk i Lotunet, tok det ikkje mange månadene før dei snakka lomålet like godt som alle dei andrre.

Dei heldt veldig av bestemor si, fortel dei. Riset hekk alltid over døra, og ho truga ofte med det for ho ville at deii skulle bli skikkeleg oppdragne. Men ho var først og fremst snill og god med dei. Og det var fint å vekse opp i Lotunet det var ein spennande verden, med folk i alle husa, og dyr i fjøs og stall og dei var saman i arbeidet og saman i fritida. Og kyrkja låg midt i tunet og samla folk både i sorg og glede og til dei store høgtidene.

Det tok mange år før faren kom etter frå Amerika. For tidene vart ikkje betre, heller tvert om, Den eine ulukka kom etter den andre på farmen, hagl, tørke, grashopper, børskrakk og depresjon. Først i 1947 kom Andreas Sande heim ått frå Amerilka for godt. Då hadde han ikkje vore heime på 20 år, og i mellotida hadde kona hans, Ragnhild, dødd av kreft i 1943 utan at han hndde klart å kome seg heim på grunn av krigen. Han vart buande i Loen til han døde i 1973. Heile 12 gonger i sitt liv hadde Andreas Sande kryssa Atlanteren.

33. Å vite kvar ein høyrer til

Ein presentasjon av Olav A Loens forfattarskap.

Av Ove Eide Sandane.

(Scanna frå kopi frå ukjend kilde ca 1984, etter at Olav A Loen var gått bort)

Fredag 6. juli la Olav A. Loen pennen ned for godt. I to mannsaldrar var han ein aktiv kulturspreiar i; og for sitlt mjliø. Bonden, forfattaren og kutturhistorikaren Olav A. Loen var fast røtt i Nordfjordkulturen. Han giorde opptaket tit Årbok for Nordfjord og redigerte denne frå 1951 til 1979. Mange vil hugså han som bokmeldar i lokalavisene, talet på artiklar om bøker og forfattarar frå hans hand er sært stort.

Sjølv gav Olav A. Loen ut tre romanar, ei novellesamling, ei diktsamling og ei samling med 25 forfattar-portrett. Dessutan ein kort presentasjon av Nord- landsforfattaren lngvald Forsberg. Men berre ein del av det han skreiv kom i bokform. Frå 1920 til 1935 skreiv Loen omlag 15 framhaldsforteljingar eller utklippsbøker som dei gjerne vart kalla. Desse vart trykte i aviser og blad som "Firda Tiden", "Unglydgn", "Frilyndt Ungdom", "Austland", *Heimveg" og "Fjordabladet".

Alle desse f ramhaldsforteljingane vart trykte under forfattarnamnet Olav Alvheim, det same vart dei to fyrste bøkene hans. Debutboka er romanen Ung elsk frå i92S. Både denne romanen og mykje av det andre Loen har skrive, er bygt over velkjende mønster frå populærlitteraturen. Det særmerkte ved dei beste av Loens forteljingar er den lokalhistoriske bakgrunnen handlinga spelar seg ut mot. Loen nyttar altså velkjende motiv lor å formidle kulturhistorisk stoff. Stundom kan forholdet mellom desse to sidene ved forteljingane opplevast som spenningsfylte.

i Ung Elsk er handlinga langd til Nordfjord i hardåra føre 1914. Eit spesielt trekk ved romanen er at alle replikkane er attgjevne på dialekt. Store delar av romanen er dermed på nordfjordmå|. Dette er interessant både språkleg og litteraturteknisk/litteraturhistorisk, men det er og eit uttrykk for forfattarens vilje til å identifisere seg med sitt miljø. Romanen er og interessant i lys av opplysningar Loen gav i eit intervju med vekebladet "Familien" i 1924. Denne boka vart seld i til- saman 30000 eksemplar. Eit usedvanleg høgt salstal for norske romanar.

I Taterprinsessa som nok er Loens svakaste, og mest sentimentale bok, er det konflikten mellom tatarar og faslbuande som står i sentrum. Men romanen tek og opp molsetnaden mellom bygdekollektivet og den som skil seg ut. Olav A. Loen er ikkje den einaste forfattaren på våre kantar som har vore oppteken av den problemstillinga!

Med den tredje boka stod Loen fram med eige namn. Etter mitt syn er dette hans beste bok. Trettandedagen (1958) er ein historisk roman frå omlag 1600. Handlinga er lagd til Lodalen, sentralt i forteljinga står raset som la garden Breng øyde. Loen har bygt forteljinga på segner og historiske kunnskapar om forholda i lndre Nordfjord. I romanen brukar han og gamle stadnamnformer frå området. Handlinga går føre seg i Gordudal(Lodalen), og vi får høyre om gardar og bygder som Myklabø, Settin, Loda, Alda, Skarpsteinar og Breiing.

Sjølv om Trettandedagen er ein roman om kjærleik, sjalusi og svik, er nok romanen fyrst og fremst ei forteljing om liv, tru og levemåtar i Lodalen mot slutten av Mellomaldaren.

Trettandedagen er og ei skildring av otten for - og dei tragiske fylgjene av - dei naturkatastrofene som fleire gonger har heimsøkt folket i Lodalen.

Novellesamlinga Harde hender (1977) inneheld fire forteljingar. Tittelforteljinga er den lengste, og beste, av dei. lgjen er det historisk stoff som vert levandegjort. Handlinga er lagd til Nordfjord, og i eit forord vert det sagt at den byggjer på segnstoff. Tidsrommet er 1700-talet, og novella fortel om bonden Tarald Svartsjø sitt forhold til den unge Evy Søferin. Ho er gift med ein middelaldrande, autoritær og drikkefeldig kapellan. Evy Søferin vert klaga for hekseri og trolldom, høgdepunktet i novella er tingsetet der ho møter klagene frå bygdefolker.

I 1980, i sitt 77. år, gav Otav A. Loen ut ei samling dikt; Det var deira draum. Som heilskap er samlinga noko ujamn, men tendensen er klår: Boka er eit forsvar for bonden og utkant Noreg, og ei kjærleikserklæring til det miljøet forfattaren høyrer heime i. Fleire av dikta har brodd mot sentralisering og ressursøyding. Sjølv har diktaren funne sin plass i tilværet: Han veit kvar han høyrer lil.

Bygda gav diktarsyn frå 1970 er ei samling forfattarportrett, dei fleste av slike som ikkje har fått plass i dei "otfisielle" litteraturhistoriene. Olav A. Loen trekkjer fram forfattarar som litteraturformidlarane i Oslo har oversett og mangla forståing for. Fleirtalet av dei 25 forfattarane har sin ideologiske bakgrunn i folkehøgskule, målsak og ungdomslagsrørsle. Loen har tydeleg stor sympati lor det verdisynet han finn hjå desse forfattarane, samstundes har han eit klårt auge for både sterke og svake sider ved dei han skriv om.

Fldire forfattarar frå Sogn og Fjordane blir presenterte: Sigurd Eldegard frå Ardal, Amund Mork frå Stryn, Sigurd Kvåte trå Sogndal og Knut Gjengedal frå Hyen.

Det er interessant å legge merke til at Loen trekkjer fram forfattarar som Gro Holm og Lars Jaastad. Begge desse forfattarane fekk bøker utgitt i nye utgåver seinare på 1970-talet, og med det fornya interesse. Gro Holm var ei av dei kvinnerørsla trekte lram i si ny-vurdering av litteraturhisloria.

Bygda gav diktarsyn kan lesast som eit innlegg i kampen om litteraturen. lndirekte stiller den spørsmål som: Kven lagar utvalet av forfattarar i litteraturhistoriene våre? Kva verdisyn byggjer dei på når slike utval vert gjorde? Kven fell då utanfor? Olav A. Loen står sjølv i den lange rekka av heimstaddiktarar som lett vert oversedde, men som framleis er leseverdige. A lese Olav A. Loens bøker er å lære meir om den tradisjonen vi er ein del av.

I novella "Mann i si tid" vert det sagt om hovudpersonen at han "var ikkje av dei som reiste bort for å gripe stjernene og for å revolusjonere verda. Han hadde funne seg til rettes med det Vår Herre gav han der han var. Det var så siølvsagt at han høyrde tida til. Han kunne ikkje bli mislukka den som var der han visste han høyrde heime", Desse orda gjeld for Olav A. Loen og.

PS, ALO Hovedpersone i forteljinga "Mann i si tid" er bestefaren til Olav. Om seg skjølv skreiv han i same samanheng som i avsnittet ovenfor: "Eg vert kanskje ein som kjem til å stå ved sida av mi tid". Eg ha grunna mykje på kva han meinte. Kanksje han såg føre seg at han ikke kom til å bli ein dela av den tekniske revolusjonen i jordbruket og jordbruket sin plass i bygdesamfunnet, ei utvikling som slo til for fullt fra slutten av 1950-talet

34. Ole Eriksen Loen (Bruflot)

Av Susanne Ødegård Drageset.

Kopiert frå innlegg i facebook-gruppa "Bildeskatt i Stryn" i samband med at det vart lagt ut bilde av Ola Eriksen Loen (Bruflot) og hans familie

(Legg inn bilde her)

I følge mamma så kom Ole frå Byrkjelo til Loen for å søke arbeid. Grunnen til at han hadde ei deformert hand var at han var reiva så hardt når han var baby, at handa vart ødelagt, men han var veldig flink å måle og fekk arbeid som dreng hos far til Lunda-Oscar.

Han har måla over koret i Loen Kyrkje og han var også innleigd til å måle/krite på bjelkar i heimar rundt omkring. Han jobba også som " skomaker" og reiste rundt i Lodalen og Loen og vølte sko. Ole fekk plassekontrakt i si levetid på Lunde i Lotunet. Denne kontrakta er i dag i glas og ramme og inneheld artige formuleringar.

Som det kjem fram i det Vegard har lagt ut, så gifta Ole seg og fekk 4 barn med Marte. Antakeligvis hadde Ole med seg huset på plassen frå Breim og huset vart nedplukka av sonen Mons når han fekk tomt på Solstrand. Plassestova vart då ståande som eit uthus i hagen på Solstrand.Den stova vart kalt Målarstova og er tatt vare på og er no i Solvik og er eigd av Elle og Arne Frode Drageset. Denne informasjonen fekk mamma frå sonen til Mons( som også vart kalla Målar-Mons) /barnebarnet til Ole:Målar Oddvar ( Oddvar Loen). Det finst gjenlevande slekt i Førde som sikkert kan fortelje meir.