Mons Anderssen Strand

Årbok for Nordfjord 1975. Tyfustragedien i Solvik 1898

Tyfustragedien i Solvik 1898

Av Styrkår Almenning

På nordsida av Loenbukta ligg det ei lita grend som heiter Solvik. Her stod det, fram til 1966, ei noko lita sperrestove av den vanlege Nordfjordtypen. I denne stova budde det i åra 1893-1898 ein huslyd som var flytta hit frå Strand, ein liten gard nokre kilometer lenger ute ved fjorden. Det var Mons Andersson Strand og kona Sigrid Rasmusdotter, f. Oppheim. Dei hadde desse borna: Ragnhild, Anne, Anders, Rasmus, Thea, Fina, Inga og Milda. Då dei fem år seinare flytte frå Solvik, var huslyden redusert frå ti til seks. Den siste av dei som opplevde dei vonde dagane då tyfusen herja i Solvik, døydde like før jul 1974. Det var Thea, den femte i syskenflokken, og ho har fortalt meg det som hende. Her er då hennar soge om dette:

Det var visst i månadsskiftet januar-februar at Anne kom heim att frå teneste ho hadde hatt lenger ute i bygda. Ho fortalde at der hadde vore eit dødsfall, og at det skulle vere ein farleg sjukdom som var på ferde. Mor vart redd at Anne kanskje hadde smitte med seg. Ho tok henne difor for seg, vaska henne grundig over alt og bytte klede frå ytst til inst.Det hjelpte berre så altfor lite. Nokre dagar etterpå vart Milda, som var fire år, og eg, som var ti, sjuke. Det vart fæle dagar og netter. Eg hadde høg feber, og det var så vondt at eg stundom tykte det var like godt å døy. Men så tenkte eg på eit halsband av brune glasperler som eg nyss hadde fått, og eg tykte det var leitt å forlate det.Både Milda og eg berga livet, men før vi var friske, var mor sjuk, og sidan alle syskena mine, så nær som Rasmus, fyrst dei eldste: Ragnhild, Anders og Anne, og sidan småsystrene Fina og Inga. Feberen herja med dei, så dei var mykje i ørske. Og dei hadde eit fælt andedrett. Verst var det med mor. Bringa hennar arbeidde slik at kleda ustanseleg seig av henne, og så var det eg då, som måtte få dei på plass att. Men eg var berre ti år, så det var vel ikkje rart stellet eg kunne gje henne.

Dokteren hadde vore der, og han hadde sagt at det skulle stå ei bytte med vatn framfor kvar seng. Det skulle vel halde lufta fuktig så det vart lettare å puste. Det la seg svarte skorper over lippene åt dei sjuke. Eg gjekk frå seng til seng og tok bort desse skorpene med eit papir og kasta det ned i byttene.

Korleis far kom gjennom desse vekene, skjønar eg ikkje. Han laut stelle litt mat, fore og mjølke dei to kyrne, og så måtte dei sjuke ha tilsyn dag og natt. Men både mor og dei fem syskena mine såg ut til å bli ringare for kvar dag.

Berre Rasmus heldt seg frisk. Han var mykje ute. Nede ved sjøen var berr mark, men lenger oppe låg det snø, og Rasmus for mykje og rende på ski i bakkane der oppe. Det var nok ikkje mykje gildt for han heller, for kameratar kom ikkje i nærleiken av han. Alle visste kva sjukdom som herja, og alle var redde oss. Men det var vel betre enn å vere inne og ha sjukdom og død kring seg. Så vart det far då, som vart åleine med striden desse vekene, og eg skulle prøve å hjelpe han så godt eg kunne.

Grannane gløymde oss ikkje om dei var redde smittefaren. Stundom høyrde vi ein liten smell i veggen eller døra. Då visste vi at der var nokon ute. Dei stod eit stykke frå stova og kasta ein stein mot veggen for å varsle at dei var der. Dei ville vite korleis det stod til med oss, og stundom hadde dei med litt mat i eit spann som dei sette att.

Så var det ein dag - eg trur det måtte vere ein søndag - at mor fekk ei klår stund. Ho bad oss kome bort til senga. Kanskje var Rasmus der og. Og så stod vi der ved sida av far, eg heldt Milda i armane. Og i sengene i same stova låg Ragnhild og Anne, Anders og Fina og Inga. Eg veit ikkje om dei var så klåre at dei følgde med i det som hende, Anders kanskje, for han var ikkje så mykje i ørske, enda så sjuk han var.

Mor låg ei stund og såg på oss, og så bad ho: - Sørg, o kjære Fader, du, jeg vil ikke sørge -.Ho las heile verset, og målet bar, enda ho var uttært av sjukdomen. Berre ei lita stund varte det, så var ho inne i ørska att, og ho fekk ikkje fleire klåre stunder.

Dagen etter sat eg i koven og leika med Milda. Far var inne i stova hos dei sjuke, og døra var open. Då høyrde eg at noko særleg hende der inne, og eg storma inn. Mor låg still i senga. Og attmed stod far, med hendene knepte opp under haka.

Far, er mor død! ropa eg.Ja, no er ho fri all jordens møye fekk han fram. Då skreik eg.

Grannen som den dagen kasta stein i veggen, fekk vite kva som hadde hendt. Og dagen etter kom to av grannane med ei svart kiste som dei sette frå seg eit stykke frå stova. Då dei var gått, bar far kista inn. Han hadde stelt liket, og så vart det far og eg som måtte leggje mor i kista. Han tok mor under herdane og hovudet, og eg tokom føtene hennar, og såleis fekk vi lagt henne i kista. Vi stod attmed ei stund, far og eg, og far song: Bedre kan jeg ikke fare, end at fare til min Gud. Han var så flink til å syngje, og han fekk målet til å bere denne dagen og, trass i sorga, og trass i at han ikkje hadde sove ei heil natt på mange veker. Han la loket på og spikra det fast. Så måtte han drage kista over stovegolvet, ut døra, og bort over den hardfrosne marka. Eg følgde etter, og eg vart ståande ei stund i døra og sjå på kista. Oppå på loket hadde far skore inn eit kors, det lyste trekvitt gjennom den svarte fargen. Dette hende den 3. mars 1898, men biletet er like klårt i minnet den dag i dag.

Vi høyrde til Olden sokn, og der vart mor gravlagd, men ingen av hennar folk fekk følgje henne til grava. Fem låg for døden, og vi fire som var friske, kunne ikkje vere saman med anna folk. Kanskje stod vi og såg etter båten, men det var grannane som måtte ro båra til Olden kyrkje og få henne sett ned der.

Same dagen som mor vart gravlagd, døydde Ragnhild. Ho var så lys og vakker at dei som gjekk for presten ilag med henne, snakka om det mange år etterpå. Vinteren før hadde ho gått på Amtsskulen i Florø, og ho drøymde om meir skulegang. Det vart altså ikkje noko av. Ho var atten år då ho døydde. Endå ho døydde dagen etter mor, fekk ho ikkje ligge i same grava. Det høvde så underleg at natta til den 4. mars la det seg mein-is på fjorden, så dei kunne ikkje kome til Olden. Så den dagen laut grannane bere kista inn stranda til kyrkja i Loen. Vi som overlevde sjukdomen, snakka om dette seinare, og vi tykte det var leitt at dei som vi miste, ikkje skulle få vere i lag i døden.

Dagane gjekk, og kampen mot sjukdomen heldt fram i den vesle stova, dag og natt. Anne og Anders hadde det verst. Anders var fjorten år og skulle gå for presten til sommaren. Det galdt å «sleppe fram» i den tid. Anders hadde ikkje så lett for å lære, og stundom hadde vi erta han med at han ikkje kom til å sleppe fram. No hadde han ikkje noko sorg for det lenger.

Så var det natta til den 9. mars. Han ville sitje i senga, og far hjelpte han opp. Anders falda hendene og bad Fadervår. Han la seg ned på puta att, drog anden djupt eit par gonger, og så døydde han. Han hadde vore klår like til det siste.

Far kom og vekte meg: No er Anders og død, sa han. Han hadde ikkje mange å dele sorga med, og eg var berre ti år, så eg kunne vel ikkje vere til noko trøyst for han. Då far fortalde Rasmus at broren var død, og om korleis det hende, sa Rasmus: Han slapp fram likevel, han Anders.

Tre dagar seinare var det Anne sin tur. Ho var stor og kraftig, ikkje så lys som Ragnhild, men med fyldig mørkebrunt hår. No hadde sjukdomen brote henne ned. Ho var for det meste i ørske, og den 12. mars døydde ho, seksten år gammal. Det rann så mykje væske ut av munnen hennar etter bo var død. Det var så fælt. Ho vart gravlagd same dagen. Ho og Anders fekk gravene sine i lag med mor. Dei ligg under nokre store tre i søraustre hjørnet av kyrkjegarden ved Olden gamle kyrkje.

På ti dagar hadde far mist kona og dei tre eldste borna. Han var då 38 år gammal. Fina og Inga, åtte og seks år gamle, låg framleis og tokst med sjukdomen. Men no hadde vi fått noko medisin. Det smaka visst fælt, for far måtte tvinge det i dei. Det var vel medisinen som berga livet deira. Men dei miste alt hår på hovudet, så dei vart heilt snaue. Og der var mest ikkje krefter att i dei. Eg hugsar at far skulle byte skjorte på Inga. Ho sat i senga, og far drog skjorta av henne. Då stupte ho framover sengeteppet. Ho hadde ikkje krefter til å halde seg oppe med eiga hjelp. Men smått om senn friskna dei til, og håret vaks ut att. Inga fekk lyse krøllar over heile hovudet. Ho var vakker som ei dokke.

Våren kom, dette året og. Pinsafta var det fint ver, og då var vi ute på vegen ovafor huset. Det var visst fyrste dagen Fina og Inga kunne gå ut. Eg sprang bort til far og sa:I dag er vi ute, alle. A, nei, svara han, vi er ikkje alle.

Jonsokdag gjorde vi reint i stova. Vi røykte med svovel, og då laut vi halde oss ute i seks timar. Alle sengkleda var vaska, og dei var ikkje tørre då kvelden kom, så den natta låg vi i berre sengehalmen. Men det var ny halm, og det var Bommers dag, så vi hadde ikkje noko naud.

Men no hende noko som kjendest mest like hardt som det som eg alt hadde gjennomlevd. Ein dag sa far at vi måtte reise frå Solvik.

Det var eit fælt slag for meg. Eg trudde stova var vår, eg og at vi som levde att, skulle få vere i lag der, så vi kunne ha som ein heim. Men vi åtte altså ikkje stova, og no hadde eigaren selt henne til nokre som straks skulle flytte inn.

Så måtte vi ut då. Inga vart plassert i Olden, og vi andre vart sette bort til grannane på Oppheim. Det var kanskje verst for Milda som då var vel fire år. Om dagane kunne vi få vere i lag, men når kvelden kom, laut vi skiljast. Milda skreik og klengde seg til meg, og eg gret fordi dei måtte ta veslelyster frå meg med makt. Ho ville så gjerne vere med meg som hadde vore i mor sin stad for henne i fleire månader no. Kunne ho ikkje fått lov til det? Dei vaksne forstod ikkje dette, og så var det same striden kveld etter kveld.

Mor og tre sysken hadde eg mist. Og vi fem som levde att, vart rivne frå kvarandre, og i stova vår kunne vi ikkje koma meir. Dette vart for mykje på ein gong. Og eg kom inn i angest og sjelenaud. Eg kunne fare fram or senga midt på natta. Eg hadde fått det for meg at det var Gud som ville at eg skulle gå ute om nettene. Det var stjerne-klårt og kaldt ei slik natt, og eg stod ute på tunet og såg opp i stjernene og sa: I Jesus søker jeg min fred, all verden har kun smerte. Eg las alle versa. Eg kunne dei, for det hadde vore mykje song heime, og eg fann kanskje trøyst i desse strofene som eg hadde sunge i lag med dei som no var borte. Men det gjekk på helsa laus. Eg fekk blemmer under føtene, leid av hovudverk, og vart bleik og såg dårleg ut. Far såg til oss kvar helg. Han forstod at det var noko som vanta meg, og spurde kva som var i vegen. Men eg kunne liksom ikkje gje noko svar på det. Det var berre eitt eg tykte var sant å svare, og det var: Meg kan berre Gud hjelpe. Men eg veit ikkje om eg sa det nokon gong.

Likevel tok han meg med til dokteren, og eg fekk eit slag medisin. Om det hjelpte, veit eg ikkje. Men då vi eit år seinare fekk flytte saman att, retta dette seg.

Det var godt at eg då ikkje visste at før 20 år var gått, var det berre far og eg att av dei som overlevde dei vonde dagane i Solvik. Det tyfusen sparte, tok tuberkulosen.

Her sluttar forteljaren. Kyrkjebøkene syner at ho har hugsa rett, også detaljen om at Ragnhild vart gravlagd i Loen. Solvik høyrde til Olden då, og Sigrid, Anders og Anne er førte inn i dødsregisteret for Olden sokn. Men Ragnhild er gravlagd i Loen den 4. mars 1898, det syner kyrkjeboka for Loen sokn. At Anne er gravlagd same dagen som ho døydde, stemmer også med kyrkjeboka.

Ingen ting er oppdikta. Både hendingane og replikkane er autentiske. Ho som opplevde det, har sjølv fortalt det til meg slik som det er nedskrive her.

Mons Strand saman med kone og borni. Det er den andre kona, Kristi, f. Auflem, og dei to små borna er frå dette ekteskapet. Attanfor står dei fire jentene som overlevde tyfusepidemien, frå venstre: Inga, Fina, Thea og Milda. Thea er mor til forfattaren, og det er ho som har fortalt om det som hende.

I syskenflokken var det ein gut som overlevde tyfusepidemien. Det var Rasmus. Då han vart vaksen drog han til Amerika der han døydde ung

TREET

Du står med borken flekt,
og kvist og grein vart knekt
av ras som for forbi,
men toppen han gjekk fri.

Og all din grøne stas
gjekk med i dette ras
den vonde redslenatt,
men rota, ho står att.

Og finn ho, djupt i grunn
den løynde livsens brunn,
du veks deg frisk på ny
med toppen fri mot sky.

S. ALMENNING